Ara?t?rmalarda ?l??m ??lemlerinin ?nemi
Vildan S?MB?LO?LU, K?r?at AKY?Z, Kadir S?MB?LO?LU
Hacettepe ?niversitesi T?p Fak?ltesi Biyoistatistik Anabilim Dal?, ANKARA
G?R??
Bir ara?t?rmadan elde edilecek sonu?lar?n sa?l?kl? ve ge?erli olmas?n? sa?layan ?nemli etkenlerden birisi de ara?t?r?c?n?n inceledi?i konuyu ?l?ebilecek en uygun ?l??y? ve ?l??m arac?n? bulmas? ve ?l??m i?lemlerini uygun bi?imde y?r?tebilmesidir.
Ara?t?r?c?, ara?t?rmaya ba?lamadan ?nce neyi ?l?ece?ini belirlemelidir. Daha sonra ?l??m arac?n?n ne olaca??na, ?l??mleri kimin yapaca??na, ?l??m i?lemlerinin nas?l ve hangi ko?ullarda y?r?t?lece?ine karar vermelidir. Bu nedenle dikkatli ve ayr?nt?l? bir plan haz?rlanmal?d?r. ?rne?in halk?n sa?l?k davran??lar?n? ?l?mek isteyen bir ara?t?r?c?, ?nce sa?l?k davran??lar?n?n ne oldu?unu saptamal? ve bunlar? tan?mlamal?d?r. Sonra bu davran??lar? hangi sorularla ??renebilece?ini, sorular? halka hangi yolla soraca??n? ve bu davran??lar? nas?l ?l?ece?ini kararla?t?rmal?d?r.
?L??M ARA?LARI
Baz? ?l??m ara?lar? herhangi bir ?zelli?i do?rudan ?l?erken baz?lar? da dolayl? olarak ?l?mektedir. ?rne?in a??rl?k, uzunluk, derinlik, ?s?, nem vb. ?l?en ara?lar birer do?rudan ?l??m arac? iken bilgi, tutum ve davran?? ?l?en sorular ve g?zlem de birer dolayl? ?l??m arac?d?r. ?l??m ara?lar? a?a??da s?ralanm??t?r:
? Uzunluk, y?kseklik ve derinlik ?l?en ara?lar
? Is?, nem ve bas?n? ?l?en ara?lar
? Yo?unluk ?l?en ara?lar
? H?z ve zaman ?l?en ara?lar
? Miktar ?l?en ara?lar
? Bilgi, tutum ve davran?? ?l?en ara?lar
? G?zlem
?L??M ARACININ TA?IMASI GEREKEN ?ZELL?KLER
Bir ?l??m arac? belirli ?zellikler ta??mal?d?r. Bu ?zellikler ?l??m?n do?ru, tutarl? ve g?venilir olmas?n? sa?layan ?nemli fakt?rlerdir. Bir ?l??m arac?ndan beklenen ?zellikler a?a??da tart???lm??t?r.
? Uygun bilgi ?retmelidir.
? ?ncelenen konuyu a??kl??a kavu?turabilen ya da soruna ??z?m getirebilen bir ?l??m arac? uygun bilgi ?reten yani do?ru se?ilmi? bir ?l??m arac? olarak kabul edilir.
? ?ncelenen konunun ?zelli?ine uygun olmal?d?r.
? ?l??m arac? incelenen konunun ?zelli?ine uygun olarak se?ilmelidir. Uygun ?l?? se?iminde a?a??dakilere benzer tart??malar?n yap?lmas? yararl? olur:
? ?l??lecek konuya uygun veri toplama y?ntemi se?ilmi? midir? ?ncelenecek konu anket y?ntemiyle mi, g?zlem y?ntemiyle mi, yoksa kat?larak g?zlem y?ntemiyle mi daha iyi ortaya ??kar?labilir?
? Soru k???d? kullan?lacak ise bu kez sorular?n ?zelliklerine dikkat etmek gerekir.
? Bebeklerin v?cut a??rl???n? ?l?mek i?in el kantar? uygun bir ara? olabilir mi? Duyarl? bir ?l??m i?in kefeli terazi mi, yoksa elektronik teraziler mi daha uygundur?
? Bir nesnenin uzunlu?unu ?l?mek i?in plastik cetvel mi, madeni cetvel mi, yoksa elastik bir maddeden yap?lm?? mezur mu daha uygun bir ara?t?r?
? Kandaki hemoglobin miktar?n? ?l?mek i?in sahle y?ntemi mi, yoksa elektronik spektrofotometri mi daha uygundur?
? Yukar?daki tart??malar?n yap?lmas?, ?l??m?n hem do?rulu?u hem de uygunlu?u y?n?nden gereklidir. ?rne?in, hemoglobin ?l??m?nde elektronik spektrofotometri duyarl? bir ?l??m arac?d?r. Ancak sa?l?k oca?? ko?ullar?nda uygun bir ara? olmayabilir. ??nk?, sa?l?k oca??nda elektrik olmayabilir, voltaj d???k olabilir ya da sa?l?k oca?? i?in ?ok pahal? bir ara? olabilir.
? G?venilir bilgi ?retmelidir.
? Bir ?l??m?n g?venirli?i ayn? ?l??m arac?yla, ayn? ko?ullar alt?nda, ayn? nesneden, ayn? yan?t?n al?nmas?d?r. Yani ?l??m tutarl? olmal?d?r. ?rne?in, ayn? metre ile ayn? ko?ullar alt?nda bir ki?inin boyu her ?l??ld???nde (?ok k???k farkl?l?klar dikkate al?nmazsa) ayn? uzunlukta bulunmal?d?r. Yine bir ki?i bir soruya ayn? ko?ullar alt?nda fakat de?i?ik zamanlarda ayn? yan?t? vermelidir.
? Ayn? i?levi yerine getiren ?l??m ara?lar?n?n ayn? konuda ayn? sonucu vermeleri gerekir. ?l??m sonu?lar? aras?nda bir fark olmas? ?l??m sonucunun g?venirli?ini ortadan kald?r?r. ?rne?in bir insan?n hemoglobin ?l??m? ayn? anda iki farkl? ?l??m arac? ile yap?ld???nda sonucun ayn? olmas? gerekir. Hemoglobin de?eri belli fakt?rler ve zaman i?inde de?i?im g?sterir. Dolay?s?yla farkl? ?l??m ara?lar? ile yap?lan tahlil sonucunun farkl? de?erler i?ermesi ?l??m ara?lar?n?n ya birinin do?ru sonucu verdi?ini ya da t?m ?l??m ara?lar?n?n hatal? ?l??m yapt???n? g?sterir. Bu durumda g?venilir bir ?l??m arac? ile ?l??m?n yeniden yap?lmas? gerekir.
? Herhangi bir davran??? ?l?erken yan?tlay?c? ayn? ko?ullarda ayn? soruya bir kez evet, bir kez hay?r yan?t? veriyorsa bu ?l??m g?venilir olamaz.
? Ge?erli bilgi ?retmelidir.
? ?l??m sonucu bireyler ya da gruplar aras?nda bir farkl?l?k g?zlenebilir. Bu farkl?l?k her zaman ger?ek farkl?l?k de?ildir. Yine, ?l??m sonucu bireyler ya da gruplar aras?nda bir farkl?l?k g?zlenmedi?inde bu farks?zl?k da ger?ek olmayabilir. G?zlenen farkl?l?k ya da farks?zl?k g?zlemci hatas?, ?l??m arac? hatas?, ?l??mc? hatas?, kay?t hatas?, ortam de?i?ikli?i vb. sonucu ortaya ??km?? olabilir. Bir ?l??m arac?n?n ge?erlili?i, ger?ek farkl?l??? ya da durumu yans?tmas?d?r. Bu nedenle elde edilen sonucun ger?ek durumu yans?tmas?n? ve bu durumun ba?ka nedenlere ba?l? olmamas?n? bekleriz.
? ?ncelenen de?i?kenin ger?ek durumunu bilemedi?imiz i?in ge?erlili?i do?rudan saptama olana?? yoktur. ?o?u kez bir ?l??m?n ge?erlili?i di?er benzer olaylarla uygunluk sa?lamas?yla de?erlendirilir.
? Ge?erlili?i ya da g?venirli?i bilinmeyen bir ?l??m arac?n? ara?t?rmada kullanmadan ?nce g?venirli?ini kesinlikle ?l?mek gerekir. Bunu sonradan yapman?n bir yarar? yoktur. G?venilir olmayan bir ara?la ara?t?rmay? s?rd?rmektense arac? geli?tirinceye kadar ara?t?rmaya ara vermek daha uygun bir davran?? olur.
? Duyarl?l?k ve se?icilik yetene?i olmal?d?r.
? Kullan?lacak ?l??m arac?n?n ne derece duyarl? ve se?ici ?l??m yapt???n? denemek i?in ge?erlili?i ve g?venirli?i bilinen bir ?l??m arac?yla kar??la?t?rmak gerekir. ?rne?in, toplumda psikiyatrik morbiditenin saptanabilmesi i?in ?rnekleme al?nan her bireyle psikiyatrik g?r??me yapmak ?ok zordur. Bu ama?la yap?lacak ara?t?rmalarda iki a?amal? tarama y?ntemi kullan?lmaktad?r. ?lk a?amada ?rnekleme al?nan bireylere bir tarama anketi uygulan?r. Anket sonucuna g?re se?ilen bireylerle psikiyatrik g?r??me yap?l?r. B?yle bir ara?t?rmada kullanmak ?zere geli?tirilen sa?l?k anketinin duyarl?l?k ve se?icilik yeteneklerinin ara?t?r?lmas? gerekir. Bunun i?in se?ilecek bir grup bireyin her birine ?nce geli?tirilen sa?l?k anketi uygulan?r, sonra psikiyatrik g?r??me yap?l?r. Burada psikiyatrik g?r??me sonucu kesin (standart) kabul edilerek geli?tirilen sa?l?k anketi sonucu bu sonu?la kar??la?t?r?l?r. Bu kar??la?t?rma sonu?lar? bir tabloya kaydedilir (Tablo 1) ve istatistiksel y?nden y?ntemler aras? farkl?l?k incelenir.
? Bir testin duyarl?l?k yetene?i ger?ek pozitif olgular?n ne kadar?n? do?ru pozitif olarak ay?rdedebildi?idir. Di?er bir deyi?le, ger?ekten hasta olanlar?n ne kadar?n? do?ru olarak saptayabildi?ini g?sterir. ?1- duyarl?l?k yetene?i? yanl?? negatif oran? olarak tan?mlan?r. Yap?lan testin ger?ekten hasta olanlar?n ne kadar?n? yanl??l?kla sa?lam olarak niteledi?ini g?sterir.
? Se?icilik yetene?i ise ger?ek negatif olgular?n en kadar?n? do?ru negatif olarak se?ebildi?idir. Di?er bir deyi?le, ger?ekten sa?lam olanlar?n ne kadar?n? do?ru olarak saptayabildi?ini g?sterir. ?1-se?icilik yetene?i? yanl?? pozitif oran? olarak tan?mlan?r. Yap?lan testin ger?ekten sa?lam olanlar?n ne kadar?n? yanl??l?kla hasta olarak niteledi?ini g?sterir.
? Bir testin duyarl?l??? y?ksek iken se?icili?i d???k ya da tam tersi olabilir. Do?al olarak kullan?lacak testin duyarl?l?k ve se?icilik yeteneklerinin y?ksek olmas? beklenir. Ancak, duyarl?l?k ve se?icilik yeteneklerinin ne olmas? gerekti?i ve bunlar?n aras?ndaki denge t?m?yle kullan?lacak testin amac?na ba?l?d?r.
? Yukar?da verilen ?rnekte kullan?lacak sa?l?k anketinin duyarl?l???n?n y?ksek olmas? gerekir. Se?icili?inin d???k olmas?n?n bir sak?ncas? yoktur.
? Bir soruya al?nan yan?tlar?n s?n?fland?r?lmas? da duyarl?l?k y?n?nden incelenebilir. ?rne?in, bir olay hakk?nda bir ki?inin g?r???n? ?uygun-uygun de?il? olarak iki s?n?fta toplarsak ?ok kaba bir ?l?? geli?tirmi? olabiliriz. Daha iyi bir ?l?? ?uygun-uygun de?il-fikrim yok? olabilir. Belki daha da iyi bir ?l?? ??ok uygun-orta derecede uygun-az uygun-uygun de?il-fikrim yok? ?eklinde ayr?nt?l? olarak s?n?fland?rmak olabilir. Ayr?nt?l? s?n?flama ki?iye d???ncesini daha iyi belirtme olana?? sa?layabilir.
? Do?ru bilgi ?retmelidir.
? De?i?mez ve raslant?ya ba?l? hatalardan ar?nd?r?lm?? bir ?l??m do?ru bilgi ?retmek i?in gereklidir. De?i?mez ve raslant?ya ba?l? hatalar a?a??da a??klanm??t?r.
?L??M FARKLILIKLARININ NEDENLER?
?l??m, gerek ?l??len de?i?keni gerek ?l??m i?lemlerini az ya da ?ok etkileyen bir?ok etkenin etkisi alt?nda yap?lan bir i?lemdir. Yap?lan ?l??mlerdeki de?i?imin (varyasyon) bir k?sm? bireyler aras?ndaki ger?ek farkl?l?klara, bir k?sm? ise ?l??m hatalar?na ba?l?d?r.
?deal ?l??mde t?m farkl?l?klar?n incelenen de?i?ken y?n?nden bireyler aras?ndaki farkl?l?ktan olmas?, di?er fakt?rlerin katk?da bulunmamas? beklenir. ?rne?in, herhangi bir konuda bireylerin g?r???n? ??renmek istedi?imizde ortaya ??kacak farkl?l?klar?n yaln?z onlar?n ger?ek g?r??lerinden ileri gelmesi gerekir. Yoksa ?e?itli etkiler nedeniyle ortaya ??kan farkl?l?klar hi?bir zaman ger?e?i yans?tamaz.
?l??m hatalar?na ba?l? de?i?imleri, de?i?mez (sistematik) ?l??m hatalar? ve rastlant?ya ba?l? ?l??m hatalar? ortaya ??kar?r. De?i?mez hatalar genellikle ?l??m arac?n?n yap?m hatalar?ndan ya da bozuklu?undan ileri gelir. ?rne?in, bir cetvel hatal? olarak 1 mm k?sa ya da uzun yap?lm?? ise her ?l??mde bu de?i?mez hata yap?lacakt?r. Rastlant?ya ba?l? ?l??m hatalar? ise ge?ici etmenlere ba?l? olan ?l??m hatalar?d?r. ?l??m? etkileyen bu hatalar genellikle ?l??m ortam?ndan, ?l??m i?lemlerinden, yan?tlay?c?n?n ve ara?t?r?c?n?n yan?lg?lar?ndan kaynaklan?r.
Bu hata kaynaklar? ?zetle ?unlard?r:
1. Ki?isel S?rekli Etmenler
??? Ki?inin de?i?meyen ya da ?ok az de?i?en kimi ?zellikleri ?l??mleri etkileyebilir. ?rne?in ya?, cinsiyet, zeka d?zeyi, e?itim d?zeyi, bilgi d?zeyi, sosyal s?n?f gibi ?zellikler bireyin davran??lar?nda ya da ?l??mlerinde de?i?iklik yapabilir.
2. Ki?isel Ge?ici Etmenler
??? Sa?l?k, ruhsal durum, yorgunluk, zindelik gibi k?sa zaman birimleri i?inde de?i?iklik g?steren durum ya da ko?ullar ?l??mleri etkileyebilir. ?rne?in, yorgun bir ki?i sorular? bir an ?nce ge?i?tirmek i?in ba?tan savma yan?tlar verebilir ya da yorgun bir ki?inin fiziksel muayene bulgular? farkl? olabilir. Uygun ortam ve durumun sa?lanmas?yla bu etmenler ortadan kald?r?labilir.
3. Ortamdan Gelen Etkiler
??? Ortamdan gelen etkiler ?l??mlerde b?y?k farkl?l?klar ortaya ??karabilir. Ortam ?l??m yapmaya uygun duruma getirilmeden ?l??me ba?lanmamal?d?r. ?rne?in, e?i ya da kay?nvalidesi yan?nda iken gelinle g?r??me yapmak kendisinin do?ru olmayan yan?tlar vermesine neden olabilir.
4. Tekd?ze Olmayan Uygulama
??? Tekd?ze olmayan ko?ullarda yap?lan ?l??mler farkl?l?klar ortaya ??karabilir. ?rne?in, g?r??mecinin kendili?inden soru eklemesi, gereksiz a??klamalar yapmas?, s?ray? de?i?tirmesi, kelimeleri de?i?tirmesi ya da laboratuvar deneyinin de?i?ik ortamlarda yap?lmas? durumunda elde edilen ?l??mler farkl? olaca?? gibi bu yolla elde edilen verilerin kar??la?t?r?lmas? da m?mk?n olmayabilir.
5. ?l??m Arac?n?n A??k Olmamas?
??? Denek soruyu iyi anlamazsa ya da yanl?? yorumlarsa beklenmeyen bir yan?t verebilir. Bu de?i?im incelenen karaktere ait bilgi ya da d???nce farkl?l?klar?na ba?l? de?il, do?ruca sorunun iyi anla??lmamas?na ba?l?d?r. Soru c?mlesi uzun olabilir, kelimeler iyi se?ilmemi? olabilir.
6. Mekanik Etmenler
??? Yanl?? yan?t? i?aretleme, okunakl? yazmama, yer darl??? nedeniyle yan?t? tam yazamama, sayfa ya da soru atlama, ani voltaj d???kl??? gibi mekanik kimi hatalar ?l??m? etkileyebilir.
7. Verilerin Analizinde Yap?lan Hatalar
??? Puanlama, tablo yap?m?, hesaplama hatalar? ?l??m? b?y?k oranda etkileyebilir.
?L??M ??LEMLER?N?N PLANLANMASI
Yukar?da da belirtildi?i gibi bir ara?t?rmada yap?lacak ?l??mlerin do?rulu?unu olumsuz y?nde etkileyebilecek ?ok say?da hata kayna?? vard?r. Bu hata kaynaklar? yap?lacak ?l??me, veri toplama y?ntemine, ?l??m yapacak ki?iye, ?l??m ortam?na vb. g?re farkl?l?k g?stermektedir. Bu nedenle ara?t?r?c? planlama a?amas?nda t?m ?l??m i?lemlerini ?ok iyi d???nerek planlamal?d?r. Bu a?amada a?a??dakilere benzer sorular d???n?lmeli ve yan?tlanmal?d?r:
? Saptanan ?l??m arac?, ta??mas? gereken ?zellikleri ta??yor mu?
? Saptanan ?l??m arac?, ?l??m yap?lacak ortam?n ko?ullar?na uygun mu?
? ?l??mleri kim yapacakt?r?
? ?l??mleri yapacak ki?inin tarafs?z olmas? nas?l sa?lanacakt?r?
? ?l??m yapacak ki?i say?s? tek de?il ise bu ki?ilerin standart ?l??m yapmas? nas?l sa?lanmal?d?r?
? ?l??mler hangi ortamda ve ko?ullarda yap?lacakt?r?
? ?l??m ortam?n?n ve ko?ullar?n?n standart olmas? i?in gereken ?nlemler nelerdir?
? ?l??m? etkileyebilecek etkenler nelerdir? Bunlar?n etkisini en aza indirebilecek ?nlemler neler olabilir?