Bulguların Tablo ve Grafikle Sunum Yöntemi
Kürşat AKYÜZ, Erdem KARABULUT, Pınar ÖZDEMİR
Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Biyoistatistik Anabilim Dalı, ANKARA
Presentation Methods of Results by Table and Graphics
Key Words: Presentation, table, graphics
Anahtar Kelimeler: Sunum, tablo, grafik
BULGULARIN TABLO İLE SUNUMU
Tablo yapımında temel amaç okuyucunun yazı metnini okumadan bulguları kolayca görebilmesi ve anlamasıdır. Bu nedenle, düzenlenecek tablonun bu amaca hizmet etmesi gerekir. Tablo yapımı bilgi, deneyim ve beceri ister. Bir tabloda herşeyin verilmesi gerekmez. Karmaşık ve anlaşılmaz bir tablo yapımından kaçınmak gerekir. Aksi taktirde tabloya bakmak yerine metni okumak daha kolay olabilir. Bu sakıncayı gidermek için araştırıcı bulgularını tablo ile sunmadan önce birkaç tablo hazırlamalı ve bunlar arasından kolay anlaşılan ve anlamlı olanını okuyucuya sunmalıdır.
Tablo yapımında dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:
1. Tablonun bir başlığı olmalıdır. Başlık tablo içeriğini yansıtacak biçimde kısa ve anlamlı olarak yazılmalıdır.
2. Satır ve kolon başlıkları açık bir biçimde yazılmalıdır.
3. Kolon ve satırlarda kullanılan değerlere ait ölçek ve birimler açıkca belirtilmelidir (gr., cm., %, ‰ vb.).
4. Gerekli durumlarda sayıların yanına yüzdeler de konmalıdır.
5. Yüzde, binde vb. oranlar yalnız başına değil, sayı ile birlikte gösterilmelidir.
6. Tablonun kolayca izlenebilmesi için bilgiler arasına çizgiler konmalıdır.
7. Tabloda kullanılan bazı işaretlerin uluslararası ortak işaretlere uyması gerekir. Bu konuda özellikle Birleşmiş Milletler İstatistik Birimi bu konuda gereken duyarlılığın gösterilmesi için üye ülkelere önerilerde bulunmaktadır.
8. Tablo karmaşık ve anlamsız olmamalıdır.
Bilimsel araştırmalarda kullanılan tablo çeşitleri aşağıda sunulmuştur.
Marjinal Tablo
İncelenen değişkenlerin seçeneklerine göre dağılımını gösteren bir tablodur. Örneğin, bir ilköğretim okulundaki öğrencilerin yaşlarının marjinal dağılımı örnek Tablo 1’de verilmiştir.
Çapraz Tablo
Birden çok değişkenin birlikte incelenmesidir. İki değişken birlikte inceleniyorsa buna ikili çapraz, üç değişken inceleniyorsa üçlü çapraz tablo denir. Değişken sayısı daha da çok olabilir. Ancak değişken sayısı arttıkça tablonun anlaşılması zorlaşır. Araştırmalarda genellikle ikili ve üçlü çapraz tablolar kullanılır. İkili çapraz tabloya bir örnek olarak yukarıda marjinal dağılımı verilen öğrencilerin cinsiyetini de bir değişken alarak tabloya yerleştirirsek Tablo 2 gibi bir tablo elde ederiz
Bu tabloda sütun yüzdeleri verilmiştir. Satır ya da sütün yüzdeleri araştırıcının okuyucuya neyi vermek istediğine göre şekillenir. Örnek Tablo 2’de araştırıcı her cinsiyetteki öğrencilerin yüzde kaçının hangi yaş grubunda olduğunu vurgulamak istemiştir. Eğer araştırmacı her yaş grubundaki öğrencilerin yüzde kaçının erkek, yüzde kaçının kız olduğunu göstermek isterse, satır yüzdelerini vermelidir. Bu durumu Örnek Tablo 3’de görebiliriz.
Burada dikkat edilmesi gereken satır ya da sütun yüzdelerini verirken araştırmanın amacına uygun olanını seçmektir. Anlamsız ve kullanılmayan yüzde vermek hatalı olur.
Örnek Tablo 4 ve 5’te 3 değişken birlikte incelenmektedir. Örnek Tablo 4’te her yaş grubunda ve her hemoglobin düzeyinde kadın ve erkeklerin satır yüzdeleri, örnek Tablo 5’te ise kolon yüzdeleri verilmiştir.
Bazı yazarlar bir tabloda sayıları vermeden sadece yüzdeleri vermektedirler. Bu özellikle çok az sayıda deneğe bağlı yüzde hesaplarında okuyucuları yanılgılara götürmektedir. Bu nedenle hem yüzde hem de sayıların verilmesi daha uygun olur.
BULGULARIN GRAFİK İLE SUNUMU
Grafik, bulguların şekillerle ifade edilerek kolay ve anlaşılır bir biçimde okuyuculara sunulmasını sağlayan bir araçtır. Genellikle tablolara yardımcı olarak kullanılırlar. Okuyucunun tabloda gözden kaçıracağı kimi noktaları daha çarpıcı olarak gözönüne getirir. Bilimsel yazılarda grafikler tablo yerine geçemez, mutlaka tablo ile birlikte verilmelidir (tek istisnası korelasyon analizi için çizilen nokta grafiklerdir).
Grafik yapımı da tıpkı tablo yapımında olduğu gibi bilgi, deneyim ve beceri ister. Bulgularla ilgili birden çok grafik hazırlanarak verilmek isteneni en doğru, anlaşılır ve çarpıcı olarak veren grafik seçilerek okuyucuya sunulmalıdır.
Grafikte dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:
1. Grafiğin bir başlığı olmalıdır. Bu başlık grafiğin altına ya da üstüne konabilir.
2. Grafiğin eksenlerinin neyi ifade ettikleri mutlaka belirtilmelidir. Genellikle x eksenine değişkenler, y eksenine ise frekans ya da oranlar konulur.
3. Grafikte kullanılan ölçekler ve işaretlerin neyi ifade ettikleri açıklanmalıdır.
4. Grafiğin karışık olmamasına dikkat edilmelidir.
Grafikler değişkenlerin ölçüm özelliklerine göre değişik biçimlerde yapılırlar.
Kesikli değişkenlerde frekans ya da yüzdelerin gösteriminde çubuk grafik kullanılır. Çubukların yüksekliği frekans ya da yüzdeleri gösterir. Kesikli değişkenlerde çubuklar arası boş bırakılır. Örnek Tablo 3’de verilen dağılımın grafiğini çizelim (Grafik 1).
x ekseninde öğrencilerin yaşları, y ekseninde ise öğrenci sayısı gösterilmiştir. y ekseninde sayı yerine yüzde de kullanılabilir.
Histogramlar sürekli değişkenler için çizilir. Sürekli değişkenlerde sınıflar birbirine geçişlidir. Bu nedenle çubuklar birbirine bitişik olarak çizilirler. Denek sayısının az olduğu ve sınıf aralıklarının eşit olduğu durumlarda normal çubuk grafikler gibi çizilir. Çubuğun yüksekliği frekansı gösterir. Denek sayısının çok ya da sınıf aralıklarının eşit olmadığı durumlarda çubuğun yüksekliği değil alanı önem kazanır. Böyle durumlarda çubuğun kapladığı alan frekansı gösterir ve çubuğun yüksekliği frekansın sınıf aralığına bölünmesiyle bulunur. Örnek Grafik 2’de 655 öğrencinin ağırlık dağılımı histogramı verilmiştir.
Çizgi grafikler ise bir değişkenin belli bir sürede gösterdiği değişiklikleri incelemek için çizilen grafik türüdür. Örnek Grafik 3’de aylara göre okula devam etmeyen öğrencilerin dağılımı gösterilmiştir.
Daire dilimleri grafiği harcama, gelir vb. dağılımların gösteriminde kullanılır. Örnek Grafik 4’de …İlköğretim okulunun harcamaları gösterilmiştir. Önce her harcama kaleminin toplam içindeki yüzdesi hesaplanır. Daha sonra her harcama için dairede kaç derecelik alan kullanılacağı orantı yöntemiyle bulunarak grafik çizilir. Örnek Grafik 4’de yakıt için yapılan harcama %19 olarak hesaplanmıştır.
Nokta grafikler ise iki değişken arasındaki ilişkiyi görsel olarak göstermek için kullanılır. Örnek Grafik 5’de öğrencilerin ders çalışma süreleri ve matematik dersinden aldıkları notların nokta grafiği verilmiştir.
Grafik yapımında sıkça rastlanan hatalardan biri skalanın sıfırdan başlatılmaması ve skalada aralığın yanlış kullanılmasıdır. Örnek Grafik 6a ve 6b’de aynı bulgu yanlış ve doğru skala ile çubuk grafik olarak verilmiştir. İlk grafikte skalanın başlangıç noktası yanlış seçildiğinden okuyucu göz yanılması sonucu yıllar arasında çok büyük farklar olduğu izlenimine kapılacaktır. Oysa ikinci grafikte skalanın doğru kullanılmasıyla bu yanılgı ortadan kalkmıştır.
Aynı bulgunun çizgi grafik olarak yine yanlış ve doğru skala ile gösterimi örnek Grafik 7a ve 7b’de verilmiştir. Çizgi grafik kullanıldığında zaman içindeki değişim daha iyi görülmektedir. Burada da yukarıdakine benzer bir durum söz konusudur. Etkin bir yöntem olan grafiğin bu tür hatalarla sunumu hem araştırıcıyı, hem de okuyucuları yanlış izlenim ve yorumlara götürebilir. Her araştırıcının tablo ve grafik sunumu için bir biyoistatistik uzmanının danışmanlığına başvurması en doğru davranış olacaktır.