Aterosklerotik Kalp Hastal?klar?ndan Korunma ve Hem?irenin Sorumluluklar?
Dr. Nuran AKDEM?R, Hm?. ?matullah AKYAR
Hacettepe ?niversitesi Sa?l?k Bilimleri Fak?ltesi, ?? Hastal?klar? Hem?ireli?i Anabilim Dal?, ANKARA
Prevention from Atherosclerotic Heart Diseases and the Resposibility of the Nurse
Anahtar Kelimeler: Ateroskleroz, korunma, hem?ire
Key Words: Atherosclerosis, prevention, nurse
Koroner kalp hastal?klar? d?nyada erken ?l?mlerin en ?nemli nedenidir. Ateroskleroz da d?nyada en yayg?n ?l?m ve hastal?k nedenidir. D?nya Sa?l?k ?rg?t? (DS?)'n?n tahminlerine g?re yak?n zamanda t?m d?nyada ?l?m nedenleri ve ya?am? k?s?tlay?c? hastal?klar aras?nda birinci s?raya yerle?ecektir (1,2).
Ateroskleroz elastik arterlerin (aorta, karotid ve iliyak arter) ve b?y?k-orta boy musk?ler arterlerin (koroner ve popliteal) hastal???d?r (1,3). Aterosklerotik hastal?klar ?e?itli ba?l?klar alt?nda incelenmektedir. Bunlardan biri olan ve s?kl?kla ateroskleroz olarak ifade edilen arteriyoskleroz ile ateroskleroz tan?mlar? aras?nda fark vard?r. Arteriyoskleroz (damar sertle?mesi) arter damar duvar?n?n kal?nla?mas? ve elastikiyetini kaybetti?i hastal?klar? tan?mlamaktad?r. Arteriyoloskleroz (k???k arter ve arteriyol hastal???) ve M?nckeberg'in medial kalsifik sklerozu (orta boy musk?ler arterlerin kalsifikasyonlar?) da di?er ateroskleroz hastal?klar?d?r (1,3).
Ateroskleroz lipidler, makrofajlar, d?z kas h?creleri ve h?cre d??? maddeleri de?i?ik oranlarda i?eren intimal plaklar nedeniyle olu?an, ilerleyici arteryel darl?k ve t?kanmalara, arterlerin esneklik ve antitrombotik ?zelliklerinin bozulmas?na neden olan bir hastal?kt?r. Ateroskleroz hastal???n?n klinik belirtileri ba?l?ca orta b?y?kl?kteki arterlerde (koroner, karotis, baziler ve vertebral arter) ve alt ekstremite arterlerinde (iliyak ve femoral arter) ortaya ??kar. Aterosklerozun en erken lezyonu ?ocukluk d?nemi ya?l? ?izgilerdir, ya??n ilerlemesi ile ileri lezyonlara, pla?a d?n???r (3-5).
Aterosklerozun ortaya ??k??? monoklonal hipotez ve endotel hasar? hipotezi ile a??klanmaya ?al???lmaktad?r. Monoklonal hipoteze g?re aterosklerotik pla??n kayna?? vir?s, kimyasal ajan ve mitojenlerin etkisi neoplastik d?n???m g?steren tek bir kas h?cresidir. Endotel hasar?na yan?t hipotezine g?re arter duvar?n?n belli b?lgelerinde endotel h?creleri travmaya maruz kal?rlar ve travmaya hiperkolesterolemi, hipertansiyon, sigara, diabetes mellitus, patojenler (vir?sler, klamidya gibi mikroorganizmalar), homosistein gibi toksik maddeler neden olmaktad?r. Endotel hasar? endotel fonksiyonunda de?i?ikliklere, ?nemli h?cresel etkile?imlere neden olmakta ve aterosklerotik lezyon geli?imine yol a?maktad?r (5).
Yap?lan ?al??malarda hiperkolesteroleminin kontrol alt?na al?nmas? ile geriledi?i g?sterilmi?tir. Hiperkolesteroleminin ateroskleroza monosit-endotel adezyonunda de?i?iklik olu?turarak ya da endotel h?cresinde kolesterol h?cre say?s?n? art?rarak yol a?t??? d???n?lmektedir. Hiperkolesterolemide artan plazma lipoproteinleri [?zellikle d???k dansiteli lipoprotein (LDL) ve kolesterol] endotelde toksik hasara ve dola??mdaki trombosit, monositlerin y?zey ?zelliklerinin de?i?mesine neden olur. De?i?imle birlikte monositlerin endotel y?zeyine adezyonu artar, adezyonla intrasel?ler ve vask?ler h?cre adezyon molek?lleri di?er maddelerin damar y?zeyine yap??mas?n? kolayla?t?r?r. Endotele yerle?en makrofajlar?n LDL sekresyonu, d?z kas proliferasyonu, konnektif doku yap?m?n? h?zland?rmas? ile lezyon olu?ur. Di?er mekanizma ise endotel h?cresinde kolesterol h?cre say?s?n? art?rarak hasar olu?turmakt?r. Membranda artan kolesterol viskozite ve kan ak?m?nda de?i?tirir ve endotel h?crelerinin birbirinden ayr?lmas?na neden olur (5).
Ateroskleroz kalbi besleyen koroner dola??ma veya beyni besleyen serebral dola??ma etki etti?i zaman hastal?k, ciddi olarak ortaya ??kar. Kalp krizi, akut inme, periferik arter hastal???, kalp yetmezli?i hastal?klar?n?n ve genel olarak ?o?u kalp hastal???n?n alt?nda yatan neden aterosklerozdur (1,3).
Amerika Birle?ik Devletleri 2004 y?l? verilerine g?re erkeklerin %65'i ve kad?nlar?n %47'sinde aterosklerotik kardiyovask?ler hastal???n ilk belirtisi kalp krizi veya ani kardiyak ?l?m (ilk belirtilerden sonraki bir saat i?inde ?l?m) olmu?tur (1).
Ateroskleroz multifakt?riyel bir hastal?kt?r. Kesin bir etyolojik fakt?r olmamakla birlikte aterosklerozun olu?umunda infeksiyon ajanlar? (Chlamydia pneumoniae), kal?tsal ?zellikler (homosisteinemi), hipertansiyon, diabetes mellitus, hiperlipidemi, t?t?n kullan?m?, sedanter ya?am, ?i?manl?k ve ki?ilik yap?s?n?n etkili oldu?u d???n?lmektedir (3,4).
Aterosklerozun ba?lang?c?n?n kaynaklarda genelde erken ?ocukluk ile ergenlik ?a??nda ve ?o?unlukla b?y?k arterlerde oldu?u ifade edilmektedir (1,3,4,6). Ba?lang?c? bu ya?larda olmakla birlikte hastal?k, klinik olarak belirti vermez ve g?n?m?zdeki t?bbi tan? y?ntemlerinin ?o?u ile kolayca tan? konulamaz (1,3). Ancak ?zellikle risk gruplar?nda yap?lan ya?am tarz? de?i?iklikleri ile ?nemli say?da ki?i geri d?n???ms?z koroner kalp hastal?klar?ndan korunabilmektedir (3,6).
Yap?lan ?al??malar ile koroner arter hastal?klar?n?n risk fakt?rlerinin ?o?u tan?mlanm?? ve bunlar?n b?y?k bir b?l?m?n?n d?zeltilebilece?i g?sterilmi?tir. G?n?m?ze kadar yap?lan ?al??malarda koroner arter hastal?klar?n?n ?nlenmesinde sa?l?kl? ya?am al??kanl??? kazanman?n ve s?rd?rmenin anahtar rol oynad??? ortaya ??km??t?r (3,6). Bu nedenle koroner arter hastal???ndan korunmaya y?nelik uygulamalar?n bilinmesi, korunmada ve hastal?k durumunda etkili tedavi se?eneklerinin izlenmesi olduk?a ?nemlidir.
Koroner arter hastal???ndan korunma primer ve sekonder olmak ?zere iki ba?l?kta incelenebilir. Primer koruma risk fakt?rlerinin tan?mlanmas? ve belirti vermeyen ki?ilerde hastal?k ortaya ??kmadan ?nce koroner kalp hastal?klar?n?n ?nlenmesi ve risk y?netim m?dahalelerini i?ermekte; sekonder koruma ise hastal???n belirti verdi?i ve tan?land??? ki?ilerde tekrar? ?nlemeye y?nelik m?dahale se?eneklerini i?ermektedir (2,6).
Aterosklerozun ?ocukluktan ba?layan, yava? ilerleyen, risk fakt?rleri varl???nda h?zlanan seyir ?zellikleri ele al?nd???nda, hastal?ktan korunma m?dahalelerinin hayat?n ve hastal???n her evresinde uygulanmas? gerekti?i ger?e?i ortaya ??kmaktad?r.
Aterosklerotik kalp hastal?klar?nda risk fakt?rleri de?i?tirilebilir ve de?i?tirilemez olmak ?zere iki ba?l?kta incelenmektedir. De?i?tirilebilir ya da kontrol edilebilir risk fakt?rleri ya?am tarz? ?zellikleri ve biyokimyasal fakt?rleri; de?i?tirilemez risk fakt?rleri ise fizyolojik risk fakt?rleri olarak s?n?fland?r?lmaktad?r (6,7).
De?i?tirilebilir risk fakt?rleri i?inde yer alan ya?am tarz? de?i?iklikleri sigara kullan?m?, kolesterol, doymu? ya?dan zengin, meyve ve sebzeden fakir diyet, a??r? alkol t?ketimi, fiziksel aktivite azl???d?r. Y?ksek total ve LDL-kolesterol, d???k y?ksek dansiteli lipoprotein (HDL)-kolesterol, y?ksek plazma trigliserid d?zeyleri, y?ksek kan bas?nc?, diyabet ya da hiperglisemi, y?ksek beden kitle indeksi ise kontrol edilebilir biyokimyasal risk fakt?rleri aras?nda say?lmaktad?r.
De?i?tirilemez risk fakt?rleri ise ya?, erkek cinsiyet, ailede birinci derecede akrabalarda erkeklerde 55, kad?nlarda 65 ya??ndan ?nce koroner arter hastal??? olmas? gibi fakt?rlerdir.
T?rk Kardiyoloji Derne?inin 2002 y?l?nda yay?nlad??? Koroner Kalp Hastal??? Korunma ve Tedavi K?lavuzunda koroner kalp hastal??? risk fakt?rleri ya?, aile ?yk?s?, sigara i?iyor olmak, hipertansiyon, hiperkolesterolemi, d???k HDL-kolesterol de?eri ve diyabet hastal??? olarak tan?mlanm??t?r. Ayn? derne?in 2005 y?l?nda sonu?lar? yay?nlanan TEKHARF ?al??mas?nda da k?lavuzda tan?mlanan risk fakt?rlerinin yan? s?ra obezite, fiziksel aktivite azl???, aterojenik diyet, lipoprotein (a) y?ksekli?i, homosistein y?ksekli?i, kronik inflamasyon, protrombik durumlar da risk fakt?rleri aras?nda yer alm??t?r. T?rk Kardiyoloji Derne?i Koroner Kalp Hastal??? Korunma ve Tedavi K?lavuzunda risk gruplar? y?ksek, orta, d???k olmak ?zere ?? grupta ele al?nm??, a?a??da yer ald??? gibi tan?mlanm??t?r (6,8,9).
Y?ksek riskli grup; diyabet tan?s?, y?ksek sistolik kan bas?nc?, sigara kullan?m?, metabolik sendromlu erkekler ve kad?nlarda 50 ve ileri ya?; total kolesterol/HDL-kolesterol oran?n?n 5 ve yukar? olmas? y?ksek riskli grubu olu?turmaktad?r.
Orta derecede riskli grup; hiperkolesterolemi ve y?ksek risk grubuna girmeyen metabolik sendromlu hastalar bu grupta yer almaktad?r. Bu gruptaki hastalar hiperkolesterolemiye ek olarak iki risk fakt?r?ne sahiptir.
D???k riskli grup; hastalar hiperkolesterolemi ve ilave tek risk fakt?r?ne sahip ya da risk fakt?r? bulunmayan hastalard?r.
Amerikan Kalp Birli?i Kardiyovask?ler Hastal?k ve ?nmeden Primer Korunma K?lavuzunda 2002 y?l?nda risk fakt?r? taramas?na eri?kinlerde 20 ya??nda ba?lanmas?; her rutin incelemede sigara durumu, diyet, alkol al?m?, fizik aktivite, kan bas?nc?-nab?z, beden kitle indeksi, bel ?evresi izlenmesi; a?l?k serum lipid profili ya da total/HDL-kolesterol d?zey izlemi, kan ?ekeri izlemlerinin en az?ndan be? y?lda bir, risk fakt?rleri varsa iki y?lda bir yap?lmas? ?nerilmektedir. Ayn? k?lavuz ?zellikle 40 ya??n ?zeri eri?kinlerin ve kardiyovask?ler hastal?k i?in en az iki risk fakt?r? olan grubun 10 y?ll?k kalp hastal??? risklerinin b?t?nc?l olarak (ya?, cinsiyet, sigara, sistolik kan bas?nc?, total kolesterol, HDL-kolesterol, diyabet ile) de?erlendirilmesini de ?nermektedir (10).
Amerikan Kalp Birli?i kardiyovask?ler hastal?ktan korunmada risk fakt?rlerine kar?? primer m?dahaleleri (10);
? Sigaran?n tamamen b?rak?lmas?,
? Kan bas?nc?n?n 140/90 mmHg'n?n alt?nda olmas? (diyabet varl???nda 130/80 mmHg'n?n alt?nda; kalp ve b?brek yetmezli?i varl???nda 130/85 mmHg'n?n alt?nda),
? Sa?l?kl? beslenme al??kanl??? olu?turulmas?,
? Y?ksek riskli ki?ilerde d???k doz aspirin kullan?lmas?,
? Kan lipid d?zeyinin primer hedeflerinin;
- Risk fakt?r? yok ya da bir tane ise LDL-kolesterol 160 mg/dL olmas?,
- 2 > risk fakt?r? varsa 10 y?ll?k risk < %20 ise LDL-kolesterol 130 mg/dL olmas?,
- 2 > risk fakt?r? varsa 10 y?ll?k risk > %20 ise ya da hasta diyabetli ise LDL-kolesterol 100 mg/dL olmas?,
? LDL-kolesterol istenen d?zeyde de?il ise kan lipid d?zeyinin sekonder hedeflerinin;
- Risk fakt?r? yok ya da bir tane ise HDL-kolesterol < 190 mg/dL olmas?,
- 2 > risk fakt?r? varsa 10 y?ll?k risk < %20 ise HDL-kolesterol < 160 mg/dL olmas?,
- 2 > risk fakt?r? varsa 10 y?ll?k risk > %20 ise ya da hasta diyabetli ise HDL-kolesterol 130 mg/dL olmas?,
? Kan lipid d?zeyinin di?er hedeflerinin;
- Trigliserid < 150 mg/dL, HDL-kolesterol?n?n erkekte < 40 mg/dL, kad?nda < 50 mg/dL olmas?,
? Tercihan haftan?n her g?n?, g?nde en az 30 dakika orta d?zeyde fiziksel aktivite yap?lmas?,
? Beden kitle indeksi (BK?)'nin > 25'in, bel ?evresinin erkeklerde 102 cm, kad?nlarda 98 cm ?zerinde oldu?u durumlarda ideal kiloya ula?ma ve koruma,
? Diyabetli hastalarda kan ?ekerinin 110 mg/dL'nin, HbA1c'nin %7'nin alt?nda olmas?,
? Kronik atriyal fibrilasyonu olan ki?ilerde normal sin?s ritmi ve INR d?zeyinin antikoag?lan tedavi ile 2.0-3.0 aras?nda olmas? ?eklinde ifade etmektedir.
Amerikan Kalp Birli?inin 2006 y?l?nda revize etti?i k?lavuzda, kalp-damar hastal??? olan hastalar i?in sekonder korunma m?dahalelerini (11);
? Sigaran?n tamamen b?rak?lmas?,
? Kan bas?nc?n?n 140/90 mmHg'n?n alt?nda olmas? (diyabet ya da kronik b?brek hastal??? varl???nda 130/85 mmHg'n?n alt?nda),
? Kan lipid d?zeyinin LDL-kolesterol?n < 100 mg/dL olmas?,
? Trigliserid d?zeyinin > 200 mg/dL ise HDL-kolesterol d??? kolesterol?n < 130 mg/dL olmas?,
? Tercihan haftan?n her g?n?, g?nde en az 30 dakika orta d?zeyde fiziksel aktivite yap?lmas?,
? BK?'nin 18.5-24.9 kg/m2, bel ?evresinin erkeklerde 102 cm, kad?nlarda 98 cm alt?nda olmas?,
? Diyabetli hastalarda HbA1c'nin %7'nin alt?nda olmas?,
? Hastaya kontrendike olmad??? durumlarda antiagregan-antikoag?lan, renin-anjiyotensin-aldosteron sistem ve beta-bloker tedavi uygulanmas?,
? Grip a??s? yap?lmas? ?eklinde ifade etmektedir.
Hipotezler ve korunma k?lavuzlar?nda da yer ald??? gibi koroner aterosklerotik kalp hastal??? geli?me riski plazma total ve LDL-kolesterol?n, HDL-kolesterol?n d???kl??? ve plazma trigliserid y?ksekli?i ile g??l? ili?ki g?stermektedir. LDL-kolesterol seviyesinin %1-2'lik d????? hastal?k riskinin %2-3 azalmas?na neden olmaktad?r (4,7). Bu bilgi ?????nda aterosklerozun gerilemesinde, geli?iminin yava?lamas?nda ve kalp-damar hastal?klar?n?n g?r?lme s?kl???nda azalman?n sa?lanmas?nda LDL-kolesterol?n d???r?lmesi; HDL-kolesterol?n y?kseltilmesi en ?nemli m?dahaledir (12,13).
G?n?m?zde statin t?revi ila?lar ile kolesterol %25-40 civar?nda d???r?lebilmektedir. Statin tedavisine ek olarak diyet, egzersiz ve di?er farmakolojik olmayan tedavi yakla??mlar?; y?ksek riskli hasta grubunda bu ila?lar?n etkilerini art?rman?n yan? s?ra risk grubu ki?ilerde aterogenezisi ?nleyerek hastal???n olu?umunu ve dolay?s?yla g?r?lme s?kl???n? azaltmada da etkilidir (11).
V?cuttaki kolesterol?n 3/4'? endojen kaynakl?d?r ve bunun 2/3'? karaci?erde yap?l?r. Statin t?revi ila?lar kolesterol biyosentezinde ?nemli rol? olan HMG- CoA (3-hidroksi-3-metil glutaril koenzim) red?ktaz? geri d?n???ml? inhibe ederek, hepatositlerde kolesterol i?eri?ini d???r?r ve LDL-kolesterol al?m?n?, katabolizmas?n? art?rarak plazma kolesterol, LDL-kolesterol ve trigliseridleri d???r?r ve HDL-kolesterol d?zeyini y?kseltir. Bu etkilerinin yan? s?ra statinler plak stabilitesinde artma, endotel fonksiyonunda iyile?me, kronik inflamasyonda azalma ve antitrombotik etkileri ile kardiyak olaylarda, koroner arter hastal?klar?nda, koroner giri?imde, inme ve total mortalitede azalma sa?larlar (11).
Statin t?revi ila?lar T?rk Kardiyoloji Derne?i K?lavuzuna g?re LDL-kolesterol > 190 mg/dL ya da kolesterol > 300 mg/dL oldu?unda, aterosklerotik kalp hastal??? olanlarda ise LDL-kolesterol > 130 mg/dL oldu?unda endikedir (9). ?la? bulant?, kusma, ishal gibi gastrointestinal sistem bozukluklar?, ba? a?r?s?, d?k?nt?, periferik n?ropati gibi yan etkiye neden olabilmektedir. Ancak, en ?nemli yan etkileri karaci?er toksisitesi ve rabdomiyolizdir.
Son zamanlarda statin grubu ila? kullanan hastalarla yap?lan ?al??malarda kolesterol d?zeyinin d???r?lmesi ile y?ksek riskli hastalarda iyi sonu?lar elde edilmi?tir. ?al??malar da agresif ila? tedavisinin klinik olarak belirti veren koroner arter hastalar?nda yararl? oldu?u ortaya konmu?tur. Diyet kontrol?, egzersiz yap?lmas?, sigaran?n b?rak?lmas?, kan bas?nc? ve diyabet kontrol?n?n sa?lanmas? gibi koruyucu uygulamalar? yerine getiren hastalar i?in ila? tedavisinin yarar? konusunda bilgi yoktur. Sonu? olarak statin grubu ila?lar LDL ve di?er kolesterollerin d???r?lmesinde etkili olmakla birlikte; aterosklerotik hastal?klar?n ve tekrarlar?n?n ?nlenmesinde diyet, egzersiz ve di?er m?dahaleler koruyucu olmaktad?r (12,14). Literat?rde LDL-kolesterol d?zeyinin koroner hastalar i?in uygun s?n?rlar?n?n ne olmas? gerekti?i tart???lmakla birlikte klinik koroner arter hastalar? LDL-kolesterol seviyelerini diyet, egzersiz, kilo verme y?ntemleri ile istenen d?zeye indirebilmektedirler.
Diyetin Kolesterol ?zerine Etkisi
Ya? oran? y?ksek diyet ve fiziksel aktivite azl??? sigara kullan?m?ndan sonra ?l?m?n ?nlenebilir nedenleri aras?nda yer alan kardiyovask?ler risk fakt?rleridir (2). Diyet ile al?nan ya? miktar ve cinsi plazma lipoproteinleri ?zerinde ?nemli etkiye sahiptir. Hayvani ya?lar, et, s?t, yo?urt, margarin ve peynirde y?ksek oranda bulunan uzun zincirli doymu? ya?lar plazma total kolesterol? ve LDL-kolesterol d?zeyini y?kseltmektedir.
?oklu doymam?? ya?lar v?cutta sentez edilemeyen esansiyel ya? asitleridir, ay?i?e?i, m?s?r, soya ya?? gibi s?v? ya?lar?n esas elemanlar?d?r. Baz? yaprakl? bitki ya?lar? ile bal?k ya?? da bu grupta yer almaktad?r. ?oklu doymam?? ya?lar ?ok d???k dansiteli lipoprotein, LDL-kolesterol? etkili ?ekilde d???rmekte ve apoprotein B'nin kandan ?ekilip temizlenmesini h?zland?rmaktad?r (4,6,12).
Zeytinya??, kanola ya?? gibi tekli doymam?? ya?lar oksidatif de?i?ime u?ramama, oksidan streslere dayan?kl? olma ?zelliklerine sahiptir. Oksidasyon yaln?zca ya?lar?n kullan?m? s?ras?nda v?cutta olu?mamakta; v?cut i?erisindeki reaksiyonlarla serbest radikaller v?cut i?inde olu?maktad?r. Olu?an serbest radikaller antioksidanlar?n ?nleyici etkisi ile hasar veremezler. Ancak serbest radikaller ile antioksidanlar aras?nda denge bozuldu?unda oksidatif stres olu?makta ve h?crelerin normal fonksiyonlar?nda bozulmalar meydana gelmektedir. Ya?lar?n oksidasyonu ?ift ba? olu?turmas? ile ili?kilidir. Bu nedenle zeytinya?? gibi tekli ya?lar?n diyette y?ksek olarak al?nmas?, beslenme ile yap?s? ?ekillenen h?crelerin oksidasyona u?ramas?n? ?nlemektedir. Ceviz, f?nd?k ve zeytinya?? tekli doymam?? ya?lardan zengindir ve y?ksek oranda antioksidan i?ermektedir (13). Standart karbonhidratlar? bol, tekli doymam?? ya? asitleri y?ksek Akdeniz tipi beslenme; tekli doymam?? ya? asitlerinin oksidasyona u?ramamas? ve antioksidan i?ermesi gibi ?zellikleri nedeniyle kalp hastal?klar?na kar?? koruyucu ?zelliktedir (3,4,6,12).
?oklu doymam?? ya? asidinden zengin ya?lar m?s?r, ay?i?e?i, soya ya?? gibi bitkisel ya?lard?r. ?oklu doymam?? ya?lar tekli doymam?? ya?lardan farkl? olarak LDL-kolesterol? d???r?c? etki g?sterebilmekte ancak oksidatif strese dayanamamakta, oksidatif de?i?ime u?ramaya daha yatk?n olmaktad?r (3,4,6,12). Oksidasyona yatk?n olan ?oklu doymam?? ya? asitlerinin oksidasyonu ile LDL ya? asit bile?imi olu?umuna katk? sa?lanmaktad?r (15).
?oklu doymam?? ya? asitlerinin bir k?sm?n? olu?turan omega-3 ya? asitleri (alfa linoleik asit) bal?k ya??nda bulunmaktad?r. Bal?k ya??n?n koroner hastal?klar? ?nledi?i, trigliseridi d???rd???, HDL-kolesterol? y?kseltti?i, kan bas?nc?, kan viskozitesi ve fibrinojen seviyesini iyile?tirdi?i bilinmekte, bu nedenle diyette bal??a yer verilmesi ?nerilmektedir. Ancak ?oklu ya? asitlerinin ve linoleik asidin oksidasyona yatk?n olmas? nedeniyle ?ok fazla bal?k ya da bal?k ya?? t?ketenlere antioksidan ?zelli?i nedeniyle B vitamini deste?i ?nerilmektedir (4,6).
Bu bilgilere ek olarak diyetteki doymu? ya? asitlerinin ?oklu ya da tekli doymam?? ya? asitleri ile yer de?i?tirmesi LDL oksidasyonunu azaltarak LDL seviyesini d???rmeye ve dolay?s?yla ateroskleroz olu?umunun ?nlenmesine katk? sa?lamaktad?r (15).
S?v? bitkisel ya?lar?n kat?la?t?r?lmas? (hidrojenize) s?ras?nda olu?an trans ya? asitleri LDL-kolesterol? ?zerinde y?kseltici, HDL-kolesterol? d???r?c? etkiye sahip olmaktad?r. Margarinler, patates cipsleri, krakerler ve ?ekerlemelerde bulunan trans formundaki ya? asitlerinin s?v? formlar?n?n dahi diyette yer almamas? gerekmektedir (3,4,6,12).
Bu bilgilerin yan? s?ra yap?lan ?al??malarda baz? orta zincirli ya? asitlerinin ve doymu? ya? asitlerinin kolesterol seviyesini y?kseltmedi?i, baz? bitkisel ya? asitlerinin kolesterol seviyesini y?kseltti?i bildirilmi?tir. Bu nedenle baz? kaynaklarda ya? asitleri kolesterol y?kselten ve kolesterol y?kseltmeyen olarak s?n?fland?r?labilmektedir (7).
Diyette yer alan karbonhidrat miktar?n?n fazlal??? HDL-kolesterol seviyesini d???rebilmektedir. Benzer ?ekilde diyette fazla miktarda yer alan siyah susam, yulaf gibi besinlerin i?erdi?i linoleik asit gibi ?oklu doymam?? ya? asitleri kan kolesterol?n? HDL ile birlikte d???rebilmektedir (7,16).
Beyin, kalp, karaci?er, yumurta sar?s? gibi besinlerde bulunan kolesterol plazma total kolesterol ve LDL-kolesterol d?zeyini y?kseltmek bak?m?ndan doymu? ya?lardan daha az etkili olabilmektedir.
?zetlemek gerekirse hiperlipidemilerde diyet tedavisi;
? Total kalorinin %30 ya da daha az?n?n ya?lardan gelecek ?ekilde diyette ya? miktar?n?n azalt?lmas?,
? Doymu? ya?lar?n toplam diyet kalorisinin %10'undan daha az?n? sa?layacak ?ekilde azalt?lmas?,
? ?oklu doymam?? ya?lar?n toplam diyet kalorisinin %10'unu olu?turmas?,
? Tekli doymam?? ya?lar?n toplam diyet kalorisinin %15'ini olu?turmas?,
? Diyetle al?nan toplam kolesterol miktar?n?n g?nl?k 250-300 mg'a indirilmesi,
? ?deal v?cut a??rl???n?n s?rd?r?lmesi amac?yla toplam kalori miktar?n?n azalt?lmas? ?eklindedir.
Hiperlipidemilerde ya?lar?n d???r?lmesi ile ilgili diyetlerde ??z?nebilir lifler, bitkisel proteinler, antioksidanlar, homosistein d?zeyi ve alkol kullan?m? ile ilgili konular tart???lmaktad?r (7,17).
Fasulye, nohut, elma, armut gibi sebze ve meyvelerin ??z?nebilir liften zengin olduklar? ve kan kolesterol seviyesini %5-10 kadar indirebildi?i, glukoz tolerans?n? art?rd??? ve kan bas?nc?n? d???rd??? bildirilmektedir (13).
Bitkisel proteinlerinin ?zellikle soyan?n kan ya?lar?n? dengeleme konusunda etkili oldu?u, ?strojenik etkisinin kan ya?lar?n? dengeleme konusunda ?nemli oldu?u bildirilmektedir (4).
Ateroskleroz geli?iminde LDL oksidasyonu kilit olayd?r. Bu nedenle LDL oksidasyonunu ?nleyici m?dahaleler ateroskleroz olu?umunda etkili kabul edilmektedir. E vitamini, C vitamini, beta-karoten, biyoflavonoidler, selenyum gibi antioksidanlar ?zerinde ?al??malar yap?lm?? ve etkili olduklar? g?sterilmi?tir (17).
Taze meyve, sebze, ?ayda bulunan flavonoidler ?zerinde yap?lan ?al??malarda bu maddeleri y?ksek oranda alan ki?ilerde koroner ?l?mlerin d???k oldu?u saptanm??t?r (7).
Ateronejik etkiye sahip y?ksek homosistein d?zeyinin folik asit, B12 ve B6 vitaminleri ile d???r?lmesi kalp hastal?klar?nda koruyucu etkiye sahip olmaktad?r (7).
Az miktarda alkol kullan?m? i?erdi?i flavonoidler ile aterosklerotik kalp hastal?klar? i?in koruyucu olabilmektedir (7).
Egzersiz ve Kalp Hastal???
Amerikan Kalp Birli?i kalp-damar hastal?klar? risk fakt?rleri aras?na sedanter ya?am tarz?n? hipertansiyon, hiperkolesterolemi ve sigaradan sonra d?rd?nc? fakt?r olarak eklemi?tir. Sedanter ya?am?n ya da fiziksel inaktivitenin hastal?k riskini ortalama 2 kat art?rd???; haftal?k egzersiz dozu ile kardiyovask?ler ?l?m ve t?m nedenlere ba?l? ?l?m aras?nda doza ba?l? ili?ki oldu?u literat?rde yer almaktad?r (2,9).
Bu nedenle d?zeltilebilecek risk fakt?rleri aras?nda yer alan fiziksel inaktivitenin ya?am tarz? de?i?iklikleri i?inde odaklan?lacak ana hedef oldu?u ?zerinde durulmaktad?r. Orta ve ileri derece d?zenli egzersizin kalp hastal?klar? riskini ?nemli derece azaltt???, kan bas?nc? ve kilo kontrol? sa?lad???, kan lipid seviyelerini d?zenledi?i, trombosit aktivasyonunu azaltt??? bildirilmektedir (7,10,12).
Yap?lacak egzersiz tipinin, s?kl?k, ?iddet ve s?resinin koruyuculukta ?nemli oldu?u bilinmektedir. Haftada en az d?rt g?n d?zenli olarak, yar?m saati a?an s?relerde; h?zl? y?r?me, merdiven ??kma, y?zme, bisiklete binme, dans etme ve benzeri dinamik egzersizlerin ya da en az?ndan g?nl?k ya?amda 20-30 dakika ve ?zerinde aerobik egzersizlerin kardiyovask?ler kapasiteyi ve tolerans? art?r?c? ?zellik g?sterdi?i ifade edilmektedir (2,10,12).
KAYNAKLAR
YAZI?MA ADRES?
Hm?. ?matullah AKYAR
Hacettepe ?niversitesi Sa?l?k Bilimleri Fak?ltesi
?? Hastal?klar? Hem?ireli?i Anabilim Dal?
06100 Samanpazar?-ANKARA