Araştırmalarda Verinin Önemi
Vildan SÜMBÜLOĞLU, Kürşat AKYÜZ, Kadir SÜMBÜLOĞLU
Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyoistatistik Anabilim Dalı, ANKARA
GİRİŞ
Hekimler, meslek yaşamlarının neredeyse her anında karar verme durumundadır. Bir hekimin hastasından aldığı öykü, fizik muayene, laboratuvar ve röntgen vb. incelemelerden elde ettiği verileri değerlendirerek hastasına tanı koyması bir karar verme işlemidir. Daha sonra hastasının durumuna göre hangi tedavi yöntemini uygulayacağına, ne kadar sürdürüleceğine, uyguladığı tedavi yönteminin etkin olup olmadığına, etkin değil ise hangi alternatif yöntemin uygulanacağına karar verme durumundadır.
Ayrıca, günümüz hekimleri sürekli araştırma yapmak durumundadır. Dolayısıyla sürekli veri toplayacak, değerlendirecek ve kararlara varacaktır. Önemli olan verilen kararların doğru olmasıdır. Çünkü, hekimin yapacağı bir yanlışı belki de düzeltme olanağı olmayabilir. Bu nedenle hekim, yanlış karar veremez.
Verilen kararın doğruluğunu sağlayacak önemli etkenlerden birisi de toplanan verilerin özelliğidir. Doğru karar verebilme ve bu karara göre yapılacak uygulamanın başarıya ulaşabilme şansı ancak doğru, güvenilir, yararlı ve eksiksiz olarak toplanmış verilere dayalı bir araştırmaya bağlıdır. Yanlış, güvenirliği olmayan, yararlı olmayan ve eksik olarak toplanmış verilere dayanan kararların da başarısızlığa uğrama olasılığının çok yüksek olacağı kuşkusuzdur.
Veri bir olayı incelemek, bir olayı aydınlatmak, bir gerçeği ortaya çıkarmak, herhangi bir konuda karara ya da sonuca varmak amacıyla toplanan ham materyal olarak tanımlanabilir.
Yukarıdaki tanımdan açıkça görüleceği gibi toplanan bir materyalin veri olabilmesi için üzerinde çalışma ya da inceleme yapılabilmesi gerekir. Bu nedenle üzerinde çalışma yapılamayan materyal veri tanımına uymamaktadır. Toplanan ham veri belirli işlemlerden geçirilmeden fazla bir anlam taşımaz ve bir karara varmak için kullanılamaz.
Bir araştırıcı veri toplama ilkelerini ve verinin taşıması gereken özellikleri en az değerlendirme yöntemleri kadar iyi bilmelidir.
Verinin Özellikleri Ne Olmalıdır?
Toplanması düşünülen veriler aşağıdaki özelliklerin tümünü taşımalıdır:
• Veri doğru olmalıdır.
Yan tutmadan, dürüstçe ve doğru veri toplamayı etkileyen etkenleri olabildiğince azaltarak toplanan veri doğru veridir. Doğru veri, gerçek durumu aynen yansıtan veri olarak tanımlanır.
Doğru karara varmayı sağlayan en önemli koşullardan birisi toplanan verinin doğru olmasıdır. Doğru veri doğru karara varılmasını sağlarken, doğru olmayan veriye dayalı bir karar araştırıcıyı yanılgılara düşürür.
• Veri güvenilir olmalıdır.
Verinin güvenilir olması aynı konuda, aynı koşullar altında, aynı bireyden aynı yanıtın alınması anlamına gelir.
Verinin doğruluğu ve güvenirliği aynı şey değildir. Doğru veri aynı zamanda güvenilir bir veridir. Ancak, güvenilir bir veri her zaman doğru olmayabilir.
• Veri tam olmalıdır.
Bir konuyu aydınlatabilmek için konu ile ilgili olduğu düşünülen bütün verilerin toplanmasına çaba gösterilmelidir. Aksi durumda konunun açıklanması güçleşebilir ya da konunun bir bölümünün eksik kalmasına ve araştırma hakkında kuşku uyanmasına neden olabilir.
Bir olayın aydınlanabilmesi için gereken tüm veriler toplanmalı, eksik hiçbir veri bırakılmamalıdır. Toplanan veriler ilgili kayıtlara ya da formlara tam olarak yazılmalıdır.
• Veri kullanılabilir olmalıdır.
Toplanan veriler herkes tarafından kullanılabilecek ve her arandığında bulunabilecek biçimde düzenlenmeli ve saklanmalıdır.
• Veri yararlı olmalıdır.
Belirli bir konuyu aydınlatabilen ya da probleme çözüm sağlayabilen veri yararlı bir veridir.
Veri Toplamadan Önce Planlama Çalışması
Veri toplama deneyim ve beceri gerektiren bir işlemdir ve planlı bir çalışmayı gerektirir. Oysa, çoğu kez toplanacak veri ile ilgili bir çalışma yapılmamaktadır. Bu çok hatalı bir davranıştır. Çünkü veri planlaması, araştırma planlamasının önemli bir kısmını oluşturur. Bu aşamada yapılacak bir hata değerlendirmede büyük sorunlar yaratabilir. Örneğin, ölçümle belirtilen sürekli bir veriyi çoğu kez yapıldığı gibi sınıflanmış olarak toplamak çok yanlıştır. Çünkü, değerlendirmede orijinal veriler gerektiğinde geriye dönüş olanaksızdır. Oysa, bu tür veriler sınıflanmadan toplanırsa daha sonra istendiği gibi işlenebilir ya da sınıflanabilir.
Bu nedenle veri toplamaya başlamadan önce uzun ve kapsamlı bir planlama ve hazırlık çalışması yapılmalıdır. Bu planlamada aşağıdaki noktalar gözönünde bulundurulmalıdır:
• Veri toplamada amaç saptanmalıdır.
Verinin ne için toplanacağına, toplanan verilerle hangi kararlara, önerilere, kurallara ya da yasalara varılacağına araştırmanın başında karar verilmelidir.
• Hangi verilerin toplanacağı saptanmalıdır.
Planlamanın en önemli aşamalarından birisidir. Bu nedenle araştırıcı bu konuda uzun, titiz ve dikkatli çalışmalar yapmalıdır. Burada araştırıcıya yapılacak en önemli öneri amaca hangi veriler toplanarak ulaşılabilecek ise sadece bu verileri toplamasıdır. İleride kullanılır diye gereksiz yere toplanan verilerin çoğu kez işe yaramadığı ve bu yüzden gereksiz zaman, emek ve para harcandığı görülmektedir. Bunun için toplanacak verilerin birbiri ile ve araştırmanın bütünü ile olan ilişkileri çeşitli yönlerden incelenerek karar verilmelidir.
Toplanan her verinin bir maliyeti vardır. Asıl amaç için ayrılan para, zaman ve emeği kullanarak o an için gereksiz olan veriyi de toplamaya çalışmak amaca yönelik verilere daha az zaman, para ve emek ayrılmasına neden olacaktır. Eğer amaca yönelik verilerden başka ek veriler toplanmak istenirse bunun da maliyet ve yarar yönünden incelenmesi gerekir.
• Veri toplama yöntemi saptanmalıdır.
Hangi yöntemle (anket, kayıt, gözlem vb.), kimler tarafından, nerede, ne zaman ve hangi koşullar altında veri toplanacağı saptanmalıdır.
Bu aşama, büyük bir titizlikle ve en ince ayrıntıya kadar düşünülerek planlanmalıdır.
• Değerlendirmenin nasıl ve kim tarafından yapılacağı saptanmalıdır.
Toplanan verilerden ne çeşit tablolar yapılacağı, hangi istatistiksel tekniklerin uygulanacağı ve değerlendirmenin hangi düzeydeki personel ile yapılacağı araştırmanın başında saptanmalıdır. Bu aşamada yapılması düşünülen tabloların boş olarak (tablo, kolon ve/veya satır başlıklarıyla) hazırlanması değerlendirmeyi somutlaştırdığı için çok yararlı olacaktır. Ayrıca, eksik ve yanlış veri toplamayı da engelleyebilir.
• Verilerin nasıl saklanacağı ve kullanıcıların nasıl yararlanacağı saptanmalıdır.
Toplanan verilerin nerede ve nasıl saklanacağına karar verilmelidir. Bu verilerin ve değerlendirme sonuçlarının kimler tarafından nasıl kullanılabileceği ve ne şekilde elde edilebileceği belirtilmelidir.
Verinin Özelliklerini Etkileyebilecek Etmenler
Verinin özelliklerini olumsuz yönde etkileyebilecek çok sayıda etmen vardır. Bu etmenler özet olarak aşağıda tartışılmıştır:
• Veri toplayan personelle ilgili etmenler
Veri toplayıcı her şeyden önce dürüst, gayretli, sabırlı ve titiz olmalıdır. Araştırma sonucunun ne olacağı ile ilgilenmemeli, tarafsız bir şekilde çalışmasını sürdürmelidir.
Toplanacak verilerin özelliğine uygun personel seçilmelidir. Bu personel, hem genel veri toplama ilkeleri ve yöntemleri, hem de toplanması istenen verinin özelliği ve toplanma amacına göre özel olarak eğitilmelidir.
Veri toplayıcı, denetleyici ve kodlayıcıların görevlerini istenilen biçimde yapıp yapmadıkları sık sık ve beklenmedik zamanlarda denetlenmeli ve bu en etkin biçimde yürütülmelidir.
• Veri kaynağı ile ilgili etmenler
Veri kayıtlardan toplanacak ise, kullanılacak kayıtların düzenli ve doğru olması, gerekli tüm bilgileri içermesi ve zamanında işlenmiş olması gerekir.
Veri anket yöntemi ile toplanacak ise, sorular ve soru kâğıdı özenle hazırlanmalıdır. Ayrıca, deneklerden içten ve dürüst yanıtlar alınması için gerekli önlemler alınmalıdır.
Veri gözlem yöntemi ile toplanacak ise, gözlemi yapan kişinin yan tutmaması, gözlemde yanılmaması ve gerektiğinde farkına vardırmama ilkesini uygulaması sağlanmalıdır.
Veri deney yöntemi ile toplanacak ise, uygun deney düzeni ve ortamı sağlanmalıdır.
• Veri toplama formları ile ilgili etmenler
Bu formların istenilen verileri içerecek, görevli personelce kolay kullanılabilecek ve kolay değerlendirilebilecek biçimde hazırlanmış olması gerekir.
Veri kayıtlardan alınacaksa veri toplama formu kayıt sistemine uygun olmalı, soru-yanıt şeklinde ise sorular kolay anlaşılır bir biçimde düzenlenmeli ve sözcükler özenle seçilmelidir.