Yaşlı Bireylerde Uyku Sorunları
Araş. Gör. Yeliz AKKUŞ*, Dr. Sevgisun KAPUCU**
* Kafkas Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, KARS
** Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, Hemşirelik Bölümü, İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı,
ANKARA
Sleep Problems in the Elderly
Anahtar Kelimeler: Yaşlı, uyku sorunları, tedavi
Key Words: Elderly, sleep disorder, treatment
Yaşlanma uyku miktarının azaldığı, uyku kalitesinin bozulduğu ve uyku hastalıklarının ortaya çıktığı bir dönemdir. Yaşlı bireylerin çoğunluğu uyku problemi yaşamaktadır. Yaşlı bireylerde fiziksel hastalık ya da semptomlar, ilaçların yan etkileri, sosyal yaşamda ya da aktivitelerde değişim, eşin ya da sevilen birinin kaybı, görme ya da işitme sorunları, depresyon, sirkadyen ritmlerinin bozulması, tıbbi hastalık ya da ilaç kullanımı gibi durumlar ve uyku apne sendromu, insomnia, huzursuz bacak sendromu gibi uyku hastalıklarının bulunması nedeniyle uyku sorunları gelişebilir. Yapılan çalışmalarda da anksiyete, depresyon, ağrı, çay tüketimi ve ilaç kullanımının (hipnotik sedatif) yaşlı bireylerde uyku sorunlarını artırdığı belirtilmiş ve kadınlarda daha fazla görüldüğü saptanmıştır. Batı ülkelerinde yetişkin bireylerin %20-50'sinin ve evde yaşayan yaşlı bireylerin %57'sinin uyku sorunları yaşadığı ve bu oranın huzurevinde yaşayan yaşlı bireylerde daha fazla olduğu belirtilmektedir (1-9).
Uyku sorunları, dikkatin azalmasına bağlı olarak düşmelere, rutin görevleri yerine getirememeye, sağlık kaynaklarının kullanımında azalmaya, sağlığı ve iyilik halini sürdürmede güçlüğe neden olmakta ve yaşlı bireyin yaşam kalitesini olumsuz olarak etkilemektedir. Kavamoto ve Doi çalışmasında uyku problemi yaşayan ve gün içinde uyku saatleri uzun olan yaşlı bireylerde düşme oranının daha fazla olduğunu belirtmektedir. Manabe ve arkadaşları prospektif olarak izledikleri hastalarda gün içi uykulu olma, uykuya geç başlama gibi sorunu olan zayıf ve kurumlarda kalan yaşlı bireylerde ölüm oranının arttığını saptamıştır (3,7,9,10).
Yapılan çalışmalarda yaşlı bireylerin genellikle uykuya dalmakta güçlük çektiği, geceleri daha fazla uyanık kaldığı, gün içinde daha fazla uyuduğu ve genç bireylerden daha fazla uykulu olduğu görülmüştür. Ayrıca yaşlı bireylerin, uykuya dalma zamanlarının genç oldukları dönemle paralel olduğu, yatakta daha fazla zaman geçirmelerine rağmen çok az bir gürültüde bile hemen uyandığı görülmüştür. Yaşlı bireylerin uyku ile ilgili olarak yaşadığı diğer sorunlar uykuyu başlatmada ve sürdürmede bozukluk (%40), gece uyuyamama (%30), insomnia (%29), oldukça erken uyanma (%19) gibi sorunlardır (3,7,11-15).
Yaşlı bireylerde uyku sorunlarına neden olan durumlar (3,7,12-17);
• Ağrı Ulusal Uyku Kuruluşu 1996 yılında 50 yaşın üzerinde artritli bireylerin yaklaşık %60'ının ağrı nedeniyle uyku sorunu yaşadığını belirtmiştir. Diğer nedenlerle ortaya çıkan ağrılar da uyku sorunlarına neden olabilir,
• Kalp sorunları palpitasyonlar, kalp yetmezliği,
• Nörolojik sorunlar üriner sorunlar ve yatak içinde hareketlerin kısıtlanması gibi nedenlerle parkinson hastaları,
• Üriner sorunlar inkontinans, noktüri, prostat hipertrofisi,
• Gastrointestinal sistem sorunları gastroözefageal reflü, konstipasyon,
• Menopoza bağlı sorunlar,
• Deri kaşıntıları, allerjiler, sinüs sorunları,
• Alzheimer, mental problemler, depresyon, bunama, bipolar bozukluklar,
• Santral sinir sistemi (SSS)'ni uyarıcı ilaç kullanımı, bronkodilatörler, kalsiyum kanal blokerleri, steroidler, dekonjestanlar, tiroid hormon ilaçları (yaşlı bireyler genellikle birden fazla ilaç kullanmaktadır. Bu ilaçların yan etkileri sonucu uyku problemleri gelişebilir. Yaşlılarda uyku sorunlarına yol açan ilaçlara baktığımızda; sedatif antidepresanlar ve sedatif antipsikotikler uyuklamaya, beta-blokerler uykuya dalmada soruna ve canlı rüyalara, teofilin ve kafein gibi uyaranlar uyku zamanının azalmasına neden olur. Yaşlı bireylerde kafein ve diğer uyaranların etkileri daha uzun süreli olmaktadır. Nikotinin etkisi de kafein gibi olmaktadır. Sigara içenler içmeyenlere göre daha fazla uyku sorunu yaşayabilmektedir),
• Kurumda kalma (huzurevi ortamlarının yeterince aydınlatılmaması, geceleri ışığın sürekli açık bulunması, gürültü olması),
• Emeklilik, sosyal izolasyon, yalnızlık, aktivitelerde azalma, yatağa bağımlı olma, hareketsiz yaşam, alkol alımı, kayıp yaşama, günlük stres gibi psiko-sosyal faktörler,
• Sirkadyen ritm bozuklukları, uyku apne sendromu ve solunumsal uyku bozuklukları, huzursuz bacak sendromu gibi uyku sorunlarına yol açan hastalıklar ya da semptomlardır.
UYKU SORUNLARINA YOL AÇAN HASTALIKLAR
Sirkadyen Ritm Bozuklukları
Sirkadyen ritmleri, insan vücudunda sıcaklık ve aydınlık-karanlık siklusu olarak bulunmaktadır. Aydınlık, günün zamanı, sosyal aktivite ve yemek gibi dış etkenler tarafından kontrol edilmektedir. Aydınlık-karanlık siklusu uykumuzu kontrol eden en önemli etkenlerdendir. Yaşlılarda görme problemleri, işitme sorunları ve sosyal izolasyon gibi tüm bu etkenler dış uyaranların azalmasına neden olmaktadır. Çoğu yaşlı birey, gün ışığından yeterli miktarda yararlanamamaktadır ve aydınlık-karanlık siklusu etkilenmektedir. Yapılan çalışmalarda toplumda yaşayan yaşlı bireylerin günde yalnızca bir saat ve toplumda yaşayan Alzheimer hastalarının yalnızca 30 dakika, kurumlardaki yaşlı bireylerin ise 10 dakika kadar güneş ışığından yararlanabildiği görülmüştür (3,5,7,8).
Yaşlı bireylerde en genel sirkadyen ritm bozukluğu gelişmiş uyku aşaması sendromudur. Yeteri kadar uyumalarına rağmen erken yatma ve erken kalkma nedeniyle yaşlı bireylerde uyku düzeninin bozulduğu bir durumdur ve erkenden uyanma ve akşamın ilk saatlerinde aşırı uyku şeklinde kendini gösterir. Bu durum uyanıklığın artmasına ve gün içinde uyuklamaya neden olur (7,8).
Sirkadyen ritm bozukluğu olan yaşlı bireylerden uyku uyanıklık zamanı, günlük aktiviteleri ve uyanıklık seviyesi gibi bilgileri günlüğe kaydetmesi istenmelidir. Eğer yaşlı bireyin yeterince gün ışığından yararlanmadığı düşünülüyorsa ev dışında vakit geçirmesi için teşvik edilmelidir. Sirkadyen sıcaklık siklusu melatonin salınımı ve uyku kalitesi ile ilişkilidir. Melatonin hormonu karanlıkta uyku esnasında pineal bezlerden salgılanmaktadır ve yaşla birlikte azalma göstermektedir. Bu nedenle son dönemlerde uyku sorunları için melatonin içeren ilaçlar uygulanmaya başlanmıştır. Sirkadyen ritm bozuklukları egzersiz, yemek, sosyal aktiviteler gibi uyanıklık zamanının fazla tutulmasını sağlayan aktiviteler ile önlenebilir (3,7,8,11,17).
Uyku Apne Sendromu ve Solunumsal Uyku Bozuklukları
Uyku apne sendromu ve solunumsal uyku bozuklukları, uyku esnasında meydana gelen periyodik solunum bozukluklarını gösterir. Genellikle bu olaylar ya alt solunum yolundaki inspirasyon sırasındaki tıkanıklıklar ya da SSS'deki bir bozukluk sonucu solunum merkezinin etkilenmesi nedeniyle gelişebilir. Uyku apne sendromu sık uyanma ve uygunsuz zamanlarda uyumaya neden olabilir. Genç kadın ve erkeklerde solunumsal uyku bozuklukları oranı %4-9 oranında iken yaşlanma ile birlikte bu oran %45-60'lara çıkmaktadır. Uyku apne sendromu belirtileri yatak arkadaşı, eş ya da hasta tarafından fark edilir. Horlama ve gün boyunca uykusuzluk en çok şikayet edilen durumlardır. Yaşlı ve kilolu bireylerde horlama daha fazla görülmektedir. Bireyde arteryel kandaki oksijende ve kan basıncında düşme, katekolamin seviyesinde düşme görülür. Yaşlılarda görülen aşırı uykululuk bilişsel bozukluk, hipertansiyon ve kardiyak aritmiler uyku apne sendromu olasılığını gösterir. Yaşlı bireyde bu sorunların olması ve eşinden alınan öykü sendromun tanılanmasında önemlidir. Eğer sorun orta derecede ise yaşlı bireye kilo verme, yastığın ya da uyku pozisyonunun değiştirilmesi, alkol ve sedatif alımının kısıtlanması önerilebilir. Ancak apne şiddetli ve bireyin yaşamını olumsuz yönde etkiliyorsa CPAP (sürekli basınçlı hava yolu tedavisi) uygulanmalıdır (3,7,8,11,14,15).
Huzursuz Bacak Sendromu
Bu sendrom noktürnal miyokulonus olarak da adlandırılır ve bacaklarda kontrolsüz olarak tekrarlayan hareketlerle ortaya çıkar. Sendrom bireyde uykusuzluk ve gün içerisinde aşırı uykululuğa neden olur. Nedeni bilinmemektedir fakat nörolojik anormallikle ilgili olduğu düşünülmektedir. Yaşlanmayla birlikte daha fazla ortaya çıkmaktadır. Hastanın öyküsünün alınması, kesin teşhis için uyku bozukluğu laboratuvarına başvurması gerekebilir. Tedavide ise yaşlılarda karbidopa (sinemet) ya da pergolide gibi antiparkinson ilaçlar kullanılabilir (3,7,8,12,17).
İnsomnia
İnsomnia hastalık olmayıp bir belirtidir, uykuya başlamada ve uykuyu sürdürmede güçlük, erken uyanma gibi üç tipte görülebilir. 2003 yılı Ulusal Uyku Vakfı Amerika Birleşik Devletleri'nde yaşlı bireylerin %44'ünde haftada bir ya da birden fazla insomnia geliştiğini belirtmişlerdir. Sirkadyen ritm bozuklukları, apne ya da huzursuz bacak sendromu gibi uyku hastalıkları, alkol, psikiyatrik durumlar ya da davranışsal bozukluklar, Parkinson, kronik obstrüktif akciğer hastalığı, konjestif kalp yetmezliği, astım, artrit ve kanser gibi kronik hastalıklarda insomnia gelişebilir. Yaşlı bireylerde inme (felç) ya da kalp hastalıkları %77-97 oranında kronik insomniaya neden olabilmektedir. Ayrıca sağlıklı yaşlılarda eşin ölümü ile %50 oranında insomnia artmaktadır. İnsomnianın tedavisi için uyku hijyeninin (uyku hijyeni, kişinin etkin uykuyu uyuyabilmesi için dikkat etmesi gereken koşullardır) sağlanması ve ilaç tedavisi ile bireyin desteklenmesi gerekmektedir (3,7,9,11-14,18).
UYKU SORUNU YAŞAYAN YAŞLILARDA GÖRÜLEN BELİRTİLER
Genellikle uyku sorunlarının belirtilerini kişilerin eşleri ya da yatak arkadaşları fark edebilir. Uykusuzluğun genel belirtileri şunlardır (3,7,9,10,12-19);
• Yorgunluk,
• Dikkatte azalma,
• Uykuya dalmada uzun zaman alma,
• Gece uyku sırasında sık sık uyanma,
• Uyandıktan sonra uykuya dalamama,
• Gün içinde uyuma,
• Sabahları baş ağrısı,
• Horlama,
• Soluksuz uyanma,
• Uyku apnesi.
UYKU SORUNLARI YAŞAYAN YAŞLI BİREYLERDE HEMŞİRELİK YAKLAŞIMI ve TEDAVİ
Hemşireler toplumda, kurumlarda ve hastanelerde yaşlı bireylerin bakımından sorumludur. Hemşireler sağlıklı ya da hasta bireyde uyku düzensizliğine ilişkin bireysel, çevresel, fizyolojik ve tedavi ile ilgili risk faktörlerini gözden geçirerek eğitim ve gerekli bakım önlemlerini belirler. Ayrıca, hemşireler bireylerde uykuyu etkileyen olumlu ya da olumsuz faktörleri dikkate alarak basit önlemlerle uyku sorununu çözümleyebilir. Yaşlı bireyde uyku bozukluklarının önlenmesinde sorunun saptanması önem kazanmaktadır. Sorunun saptanmasında hemşirelerin kapsamlı bir değerlendirme yapması ve değerlendirmeyi yaparken çeşitli değerlendirme formları kullanması gerekebilir. Eğer yaşlı birey düzenli olarak uyku problemi yaşıyorsa, öncelikle yaşlı bireyin uyku sorunlarının şekli, etkileyen faktörler, kullandığı ilaçlar, alkol-kafein-nikotin alımı gibi durumlarla ilgili kendi hakkında bilgileri toplayabileceği bir günlük tutması istenmelidir. Daha sonra yaşlı bireyin eşi ya da ailesinden uyku alışkanlıkları, gün içindeki uykusuzluk durumu, horlama ve diğer anormal davranışları hakkında bilgi toplanmalıdır. Uyku sorunları olan bireylere hemşire tarafından uyku hijyeni kuralları ve ilaçlar ile ilgili eğitim verilmesi gerekmektedir (3,7,8,20-24).
Uyku Hijyeni ile İlgili Kurallar (3,7,9,14-17,23-29)
• Günün aynı saatlerinde düzenli olarak uyanması ve yatması,
• Gün içinde uyuma saatlerinin azaltılması,
• Günlük düzenli olarak egzersiz yapılması (yatma saatlerinden önce),
• Yatağın yalnızca yatmak ve seks için kullanılması,
• Stresli dönemlerde yatakta uzun süre kalınmaması,
• Yatmadan önce ağır yemeklerden uzak durulması,
• Yatmadan önce alkol, kafein, nikotin gibi maddelerden uzak durulması (alkollü içecekler başlangıçta uykuyu artırır, ancak gece uyku sırasında kanda düzeyi azalarak erken uyanmaya neden olur),
• Yatmadan önce dişlerin temizlenmesi ve diğer rutin temizlik işlerinin tamamlanması,
• Yatak odası çevresinin temiz, sessiz ve yeterli karanlığa sahip olması,
• Yatak kıyafetlerinin geniş ve ferah olması,
• Eğer 30 dakika içinde uyuyamıyorsa yatağı terk etmesi, müzik dinleme ve kitap okuma gibi yorucu olmayan aktivitelerde bulunması, fakat bu esnada parlak ışığa maruz kalmaması,
• Gün içerisinde yeterli ışığa maruz kalmasına dikkat etmesi,
• Şişman bireylerin zayıflatılması,
• Gündüz 50 dakikadan fazla uyumaması (yapılan çalışmalarda yaşlı bireylerin gün içinde çok fazla uyudukları görülmektedir. Gün içinde 50 dakika uyumanın fonksiyonel kapasiteyi artırdığı, gece daha rahat uyumayı kolaylaştırdığı belirtilmektedir),
• Doktor tarafından reçete edilmeyen ilaçlardan kaçınması konusunda eğitim verilmelidir.
Tedavi
Uyku sorunu olan yaşlı bireylerde baş dönmesi ve denge sorunlarına, düşmelere neden olabildiğinden uyku ilaçları başlanmamaktadır. Tıbbi tedavide en fazla kullanılan ilaçlar benzodiazepinler ve benzodiazepin türevi ilaçlardır. Bu ilaçlara tolerans çabuk gelişmektedir. Bu yüzden başlangıçtaki etkisini göstermek için daha yüksek dozda vermek gerekmektedir. Antidepresan ilaçlar uyku bozukluklarının tedavisinde kullanılmaktadır ve bağımlılığı artırmamaktadır. "Food and Drug Administration (FDA)" tarafından onaylanan melatonin reseptörlerini uyaran ilaçlar kullanılmaktadır. Menopoz sonrası kadınlarda uykuya dalma güçlüğü insidansı oldukça yüksektir. Menopozda görülen uyku bozukluklarının tedavisinde östrojen içeren ilaçların kullanımı uyku sorunları ile baş etmede yardımcı olabilir (3,7,8,18,23,24).
Sonuç olarak, ülkemizde yaşlı bireylerin sayısı artmakta ve buna bağlı olarak yaşlı bireylerin sorunları da artmaktadır. Yaşlı bireylerin kaliteli bir yaşam sürebilmeleri için kaliteli bir uyku almaları gerekmektedir. Hemşireler çalıştıkları her alanda yaşlı bireylerle karşılaşmaktadır. Bu nedenle hemşirelerin yaşlı bireylerin uyku sorunlarını değerlendirerek, yaşlı bireylere uyku hijyeni ile ilgili eğitim ve danışmanlık yapmaları gerekmektedir.
KAYNAKLAR
YAZIŞMA ADRESİ
Dr. Sevgisun KAPUCU
Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi
Hemşirelik Bölümü İç Hastalıkları Hemşireliği
Anabilim Dalı
06100 Samanpazarı-ANKARA