Yazdır

Fibromiyalji Tedavisinde Hemşirenin Rolü

Dr. Emine KIYAK*, Dr. Nuran AKDEMİR**

  * Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, ERZURUM

** Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi, İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı, ANKARA

Nurse's Role in Fibromyalgia Treatment

Anahtar Kelimeler: Fibromiyalji, hemşire, tedavi, ağrı

Key Words: Fibromyalgia, nurse, treatment, pain

Modern çağın hastalığı olan fibromiyalji özellikle kadınlarda sık görülen, hastanın günlük yaşamını ve yaşam kalitesinin olumsuz etkileyen bir kronik ağrı sendromudur (1). En sık görülen semptomlar kas iskelet sisteminde ağrı ve tutukluk, yorgunluk, uyku bozuklukları, kısa dönem hafıza değişiklikleri ve depresyondur. Diğer belirti ve bulgular gerilim tipi baş ağrısı, soğuk intoleransı, raynoud fenomeni, yumuşak doku şişlikleri, huzursuz bacak sendromu, karpal tünel sendromu, irritabl mesane ve bağırsak sendromları, premenstural sendrom ve parestezilerdir (1-6).

Bir çeşit yumuşak doku romatizması olan fibromiyalji; fibro (konnektif doku), miyo (kas) ve aljia (ağrı durumu) terimlerinin birleşmesinden oluşur (6-8). XIX. yüzyılın başında, sık kullanılan fibrozit önceleri İngiliz doktorlar tarafından, madende çalışan kömür işçilerinin baş ağrılarını tanımlamakta kullanılmıştır. Özellikle 1970'li yıllarda fibrozitin tanımı, vücudun belirli bölgelerinde ağrılı noktalar, yorgunluk ve uyku bozuklukları şeklinde yapılmıştır. Temel sorunun kas ağrısı olduğunun farkına varılması ile fibrozit terimi 1981 yılında yerini fibromiyaljiye bırakmıştır. "Textbook of Rheumatology"nin 1989 yılı basımında, fibromiyalji ilk kez ayrı bir konu olarak yerini almıştır (4,7,9). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) 1992 yılında fibromiyaljiyi romatizmal hastalıklardan biri olarak tanımıştır (9). Hastalığın modern kriterleri 1990 yılında "Amerikan College of Rheumatology (ACR)" tarafından yayınlanmıştır (10). Fibromiyaljinin tanı kriterleri; en az üç ay süren yaygın ağrı (vücudun solunda, sağında, alt ve üst ekstremitede) öyküsü ve 18 spesifik hassas noktadan en az 11'inde, yaklaşık 4 kg'lık palpasyonla ağrı olmalıdır (2,4,7,8,10,11).

Kronik ağrı sendromları içerisinde fibromiyalji sendromunun özel bir yeri vardır. Kronik ağrı ve özürlülüğe yol açan tablolar arasında fibromiyalji; görülme sıklığı, iş gücü kaybı, ilaç ve diğer tedavi masrafları yönünden ön sıralarda yer almaktadır. Bu grup hastalar diğer insanlardan daha yüksek oranda hastaneye başvurmakta, daha sık operasyon geçirmektedir (12).

FİBROMİYALJİNİN TEDAVİSİ

Fibromiyaljinin kesin bir tedavisi yoktur. Semptom yönetimine dayanan tedavide farmakolojik ve farmakolojik olmayan yöntemler kullanılmaktadır. Tedavide multidisipliner yaklaşım uygulanması ve tedavinin kişiselleştirilmesi tedavideki başarının anahtarıdır (6,13-18). Fibromiyaljinin tedavisinde yaygın olarak kullanılan farmakolojik yöntemler Tablo 1'de, farmakolojik olmayan yöntemler Tablo 2'de verilmiştir.

Hemşire, fibromiyaljinin tedavisinden sorumlu ekip üyelerinden biridir. Hemşire, eğitim ve danışmanlık rollerini kullanarak fibromiyalji tedavisinde etkin bir rol almaktadır. Hemşirenin en önemli rollerinden birisi, hastaya planlanan ilaçlar konusunda bilgi vermektir. Hemşire, hastadan detaylı bir öykü alarak, fiziksel değerlendirme yaparak, sorunları saptamalı ve bu sorunlara yönelik bakım planı hazırlayarak gerekli uygulamaları yapmalıdır. Hemşire, fibromiyaljide görülen semptomların kontrolünde ilaç dışı birtakım tedbirlerin alınmasını sağlayarak hastanın fonksiyonlarını optimal seviyeye ulaştırmada ve yaşam kalitesini artırmada profesyonel bir destek sağlar (6,8,15-17,19). Tüm kronik hastalıklarda olduğu gibi fibromiyalji tedavisinde de hasta eğitimi önemli bir yer tutmaktadır. Hastaya, hastalığı hakkında bilgi verilerek güven sağlanmalıdır. Hastalara, ağrılarının çok olmasına rağmen bu durumun kendilerinde herhangi bir doku hasarına yol açmayacağı, hayatı tehdit eden bir durum olmadığı, sakatlığa, deformiteye neden olmayacağı anlatılmalıdır (3,8,11,15,17,19).

FİBROMİYALJİ ve AĞRI

Fibromiyaljide kas ağrıları, en sık rastlanan semptomlardan biridir. Ağrı daha çok baş, boyun, sırt, omuz, kollar, bacaklar, kalça, eller ve ayaklarda hissedilir ancak vücudun bazı bölgelerinde (yoğun olarak üst sırt, boyun, omuz ve kalçada) daha etkili olan kas-kiriş ağrıları şeklindedir. Ağrı vücudun eklemlere yakın bölümlerinde hissedilir ama eklemlerde yoktur. Ağrı vücudun belirli bir bölgesinde başlayıp daha sonra başka bölgelere yayılabilir. Bazı bölgelerde çok yoğun hissedilir, daha sonra aniden kaybolup başka bir bölgede belirebilir. Ağrı yaygın, batıcı, yanma, karıncalanma, uyuşma ve ağırlaşma şeklinde olabilir (7,9,15,17). Ağrıların şiddeti gün içinde artıp azalabilir veya fiziksel aktiviteye, kaslardaki spazma, hava değişikliğine (özellikle soğuk ve nemli hava), uyku kalitesine ve stres durumuna bağlı olarak değişiklik gösterebilir. Bu değişikliklere rağmen ağrı daima vardır (7,9,15).

Ağrıya Yönelik Hemşirelik Girişimleri

Hemşire hastadan alacağı öykü ve değerlendirme ile ağrı ve ilişkili diğer semptomları kontrol etmek için birtakım tedbirlerin alınmasını sağlayarak hastanın fonksiyonlarını optimal seviyeye ulaştırmada yardım edebilir. İlk adım fiziksel değerlendirme ve detaylı ağrı öyküsü alarak hastayı dikkatli bir şekilde değerlendirmektir. Hemşirenin en önemli rolü ilaçların düzenli kullanılması, ilaçların etkileri, yan etkileri ve potansiyel ilaç etkileşimleri konusunda hastaya bilgi vermesidir. Ayrıca hemşire, farmakolojik olmayan tedavi yöntemleri konusunda bilgi vererek hastaya yardım edebilir ve hasta ile konuşularak rahatlatıcı teknikleri nasıl kullanabileceği konusunda bilgilendirilebilir. Bu teknikler gevşeme teknikleri, ağrıyı rahatlatan durumlar, soğuk ve sıcak uygulamalardır. Hemşire soğuk ve sıcak uygulamalar için hastanın mikrodalga jel paketlerini almasını sağlayabilir. Hastanın destek sistemlerini harekete geçirerek ağrı ile baş etmede yeterli desteğin sağlanmasına katkıda bulunabilir (6).

FİBROMİYALJİ ve UYKUBOZUKLUĞU

Fibromiyalji hastalarının %80-90'ında uyku bozukluğu vardır. Hastalar uykuya dalmada ve uykuyu sürdürmede güçlük çeker, uykuları hafif ve huzursuz olup sık uyanır ve sabah dinlenmemiş olarak kalkarlar. Fibromiyaljide görülen uyku bozukluklarının nedeni diğer semptomlara göre daha iyi tanımlanabilmiştir. Uykuda, dördüncü evre non-REM derin uyku fazında yavaş delta dalgaları içine alfa dalgalarının girmesi arasında korelasyon vardır. Derin uyku evresinde olmaması gereken uyuma ve uyanma evrelerinin uyku sırasında karışması, bozulması söz konusudur. Bunun sonucu ise aralıklı ve dinlendirmeyen bir uykunun olmasıdır (2,3,9,15,16).

Uyku Bozukluklarında Hemşirelik Girişimleri

Hemşire yorgunluk ve bitkinlik sonucunda değişen uyku düzeniyle baş etmede hastaya yardım konusunda anahtar rol oynar. Hemşirelik yönetiminde ilk adım, uyku hijyenini etkileyen faktörleri, uyku bozukluklarına yönelik kullanılan ilaçları ve uygulamaları içeren detaylı bir hasta öyküsü almaktır. Hastaya ilaç kullanımına yönelik verilecek bilgiler (6,16):

• Yeni bir ilaç başlanacaksa veya doz değişimi yapılacaksa bunun hafta sonunda yapılması önerilir.

• Bu ilaçlar genellikle akşam saatlerinde alınmalıdır.

• Kas gevşetici ve antidepresanların yan etkilerinin az olması için minimum dozlarda alınması gerekir.

• Doktora danışmadan ilaç kesilmemeli veya başka bir ilaca başlanmamalıdır.

• İlaçlar alkolle veya başka bir ilaçla birlikte kullanmamalıdır.

• Diüretik ilaçlar kullanılıyorsa gündüz alınmalıdır.

Diğer konular dinlendirici uykuyu artıracak eğitici ve öğretici bir planı içerir. Yatmadan önce vücudu ve zihni rahatlatacak ve uyku hijyenini artıracak uygulamaları içerir (6,16,17).

Bu uygulamalar şunlardır:

• Hafif ve erken saatte akşam yemeği yenmelidir.

• Yatmadan önce bir fincan sıcak bitki çayı veya ılık süt içilebilir.

• Uyarıcı etkiye sahip olan içeceklerden (çay, kahve ve kola) kaçınılmalıdır.

• Gevşeme egzersizleri yapılabilir ancak ağır ve aerobik egzersiz yapılmamalıdır.

• Gevşemeyi sağlayacak ve uykuya yardım edecek sıcak-ılık duş alınabilir.

• Gece giysileri rahat olmalıdır.

• Yatak odasının diğer aktiviteler (çalışma odası, televizyon izleme, egzersiz) için kullanmaması gerekir. Sadece uyumak için kullanılmalıdır. Sakinleştirici ve gevşetici duygular içeren kitap veya magazinler okunabilir.

• Zihni yoran aktivitelerden kaçınılmadır.

• Düzenli yatma ve kalkma zamanı belirlenmelidir. Buna mümkün olduğunca uyulmalıdır.

• Zihni gevşetmek için belli bir şerit (obje) izlenebilir, uyumaya yardımcı olabilir.

• Vücudu destekleyecek yastıklar kullanılmalıdır.

• Geceleri zihin birçok fikirle meşgulse, yatağın kenarında bir bloknot bulundurarak bu fikirler yazılabilir böylece fikirler zihinden atılmış olur.

FİBROMİYALJİ ve YORGUNLUK

Yorgunluk, fibromiyaljide en çok dikkati çeken özelliklerden biri olup, hastaların %70-90'ında görülmektedir. Bu hastalıkta yorgunluk hissi devamlılık gösterir. Yorgunluk sabahları uyanıldığında çok yoğun olup kalktıktan sonra aktiviteyle biraz azalabilir. Hastalık yerleştikçe, yorgunluk daha da ön plana çıkar ve sabah kalktıktan sonra saatlerce devam edebilir. Yorgunluk, gün içinde, vücudun çalışma derecesine, uyku bozukluğuna, hareket durumuna, duygu durumuna ve hava değişimlerine bağlı olarak artıp azalabilir. Yorgunluğun en üst derecesi ise, tam bir bitkinlik hissi ile kişiyi hemen oturarak ya da yatarak dinlenmeye zorunlu kılar (3,4,7,9).

Yorgunlukta Hemşirelik Girişimleri

Hemşire öncelikle hastanın yorgunluğunu değerlendirmelidir. Yorgunluğun gün içindeki dağılımı, yorgunluğu artıran ve azaltan durumlar belirlenerek hasta ile bir aktivite planı hazırlanmalıdır. Bu plan enerjinin etkili kullanılarak hastanın günlük yaşam aktivitelerini yapmasına katkı sağlayacaktır. Hemşire hastaya aktivitelerinin önceliklerinin saptanması, gün içinde çalışma ve dinlenme dönemlerinin hazırlanmasında rehberlik etmelidir.

BİLİŞSELBOZUKLUKLAR

Çoğu fibromiyalji hastalarının konsantrasyon güçlükleri ve kısa dönem hafıza sorunları yaşadıkları rapor edilmektedir. Nedeni uyku bozuklukları ve nörokimyasal anormalliklerdir. Fibromiyaljide ağrı, yorgunluk, depresyon ve anksiyete bu sorunları artırmaktadır. Çoğu fibromiyalji hastaları hatırlamada, problem çözmede, isimleri hatırlamada, düşünme sürecinde, konsantrasyonda, planlamada ve organizasyonda güçlük yaşar (6,20,21).

Bilişsel Bozukluklarda Hemşirelik Girişimleri

Hemşire fibromiyalji ile ilgili bilişsel bozukluklarda etkili mekanizmalar geliştirerek hastaya yardım etmede önemli rol oynar. Günlük yaşamın problemlerini yönetmek için hastaya spesifik talimatlar verilmelidir (6).

• Rutinde mental enerjiyi korumaya gayret edilmeli bunun için hafızaya yük getirmeyecek hareketler hesaplanmalıdır.

• Aşırı çaba ve stressiz baş edilebilecek mantıklı bir günlük plan geliştirilmelidir.

• Sistemli ve düzenli olunmalı (örn. arabanın anahtarı her zaman aynı yere koyulmalı, araba mümkün olduğunca her zamanki yere park edilmelidir).

• Düzenli aktiviteler için liste yapılmalıdır (örn. alışveriş listesi gibi).

• Not alma alışkanlığı geliştirilmelidir. Her zaman telefonun yanında, masada ve arabada kağıt-kalem bulundurulmalıdır. Not almak için elektronik eşyalar da kullanılabilir.

• Toplantı ve randevu gibi planlı aktivitelerde tarih, yer ve zaman kaydedilmelidir. Bu kayıtlar buzdolabının kapağı gibi rahatlıkla görülebilecek bir yere asılmalıdır.

• İlaç saatini ve olayları hatırlatmak için çalar saat kullanılabilir.

• İş yeri veya eve bir hatırlatma dosyası hazırlanarak bu dosyaya doğum günü kartları, davetiyeler ve faturalar koyulabilir.

FİBROMİYALJİ ve DEPRESYON

Fibromiyalji hastalarında yaygın olarak görülen problemlerden biri de depresyondur. Depresyon uyku bozukluğu, ağrı ve yorgunluk olmak üzere birçok sebepleri olan bir sendromdur. Diğer depresyon sebepleri arasında beklenen rollerde fonksiyon ve yetenek kaybı, semptomlarda, hastalıkta (etyoloji ve tedavide) belirsizliklerin olması ve yaşam tarzı değişiklikleri bulunmaktadır (5,22,23).

Depresyonda Hemşirelik Girişimleri

Hemşire depresyondan sakınmak için gerekli baş etme becerilerini geliştirmede hastaya yol gösterebilir. Hemşire depresyonun tanımlanmış belirtilerini hafifletmek için toplumsal kaynakları, destek sistemlerini ve baş etme stratejilerini tanımlamada tavsiye ve danışmanlık rollerini kullanarak hastaya yardım edebilir. Depresyonun bunaltıcı hislerinden sakınmak için hastanın yaratıcı aktivitelerinin bir listesi yapılabilir. Hemşirenin en önemli rollerinden biri de hastanın semptomlarını kendisinin yönetmesine olanak sağlamasıdır. Hastanın aşırı aktivitelerden sakınması ve dinlenme dönemlerini düzenlemesi gerekir (6).

Sonuç olarak; fibromiyalji kişinin hayatını büyük ölçüde değiştiren bir sakatlık durumudur. Ağrı, yorgunluk, uyku bozukluğu, bilişsel bozukluk, depresyon ve başka semptomların eşlik ettiği tam olarak anlaşılamayan fibromiyaljinin kesin bir tedavisi yoktur. Semptom kontrolü ve normal fonksiyonların sürdürülmesi için hastanın medikal tedaviye uyumunun sağlaması, günlük yaşamın sürdürebilmesi için ise baş etme stratejilerini öğrenmesi gereklidir. Hemşire bu kronik hastalıkla ilişkili problemlerin üstesinden gelmede hastaya profesyonel bir destek sağlayabilir.

KAYNAKLAR

  1. Karaaslan Y. Ağrılı sendromlar. İliçin G, Biberoğlu K, Süleymanlar G, Ünal S (editörler). İç Hastalıkları. 2. Baskı. Ankara: Güneş Kitabevi, 2003: 2823-6.
  2. Burkham J, Haris E. Fibromiyalgia: A cronic pain syndrome. In: Haris R, Budd M, Firestein G, Genovese M, Sergent J, Ruddy S, Sledge C (eds). KELLEY'S Textbook of Rheumatology. 7th ed. USA: Elsevier Sounders, 2005: 522-32.
  3. Cantürk F. Fibromiyalji ve diğer eklem dışı romatizmalar. Beyazova M, Kutsal YG (editörler). Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon. Ankara: Güneş Kitabevi, 2000: 1654-61.
  4. Goldenberg D. Fibromiyalgia and related syndromes. In: Hochberg M, Silman A, Smolen J, Weinblatt M, Wiseman M (eds). Rheumatology. 3th ed. London: Mosby Elsevier Limited, 2003: 701-10.
  5. Jeffrey M, Thompson MD. The diagnosis and treatment of muscle pain syndromes. In: Randall L, Braddom MD (eds). Physical Medicine and Rehabilitation. 2nd ed. USA: WB Saunders Company, 2000: 945-55.
  6. Hodges CL, Simit-Rooker LJ, Mugno G. Fibromyalgia and the neuroscience nurse's role. Journal of Neuroscience Nursing 2002; 34: 57-66.
  7. Wallace DC. All about fibromyalgia. USA: Oxford University Press (Elektronik Sürüm), 2002.
  8. Peterson EL. Fibromyalgia-management of misunderstood disorder. American Academy of Nurse Practitioners 2007; 19: 341-8.
  9. Besson PG. Her yerim ağrıyor, fibromiyalji/yaygın kas ağrısı. Çeviri: Kazancıgil AD. İstanbul: Pan Yayıncılık 2003.
  10. Wolfe F, Smthe HA, Yunus MB, et al. The American college of rheumatology criteria for the classification of fibromyalgia. Report of the multicenter criteria committee. Arthritis and Rheumatism 1990; 33: 160-72.
  11. Çetin A, Kaymak B. Fibromiyaljili hastaya yaklaşım. Türkiye Tıp Dergisi Dahili Tıp Bilimleri 2004; 11: 77- 83.
  12. Kutsal YG. Fibromiyalji. Modern Tıp Seminerleri Dizisi, Sayı: 6. Ankara: Güneş Kitabevi, 2001.
  13. Holdcraft CL, Assefi N, Buchwald D. Complementary and alternative medicine in fibromyalgia and related syndromes. Best Practice and Research Clinical Rheumatology 2003; 17: 667-83.
  14. Srinivas GR, Robert MB. Pharmacological therapies in fibromiyalgia. Best Practice and Research Clinical Rheumatology 2003; 17: 611-27.
  15. Lash AA, Jones LE, McCoy D. Fibromyalgia: Envolving concepts and management in primary care settings. Medsurg Nursing 2003; 12: 145-59.
  16. Schaefer KM. Sleep disturbance linked to fibromiyalgia. Holistic Nursing Practice 2003; 17: 120-7.
  17. Gordon S, Morrison C. Fibromyalgia and its primary care implications. Medsurg Nursing 1998; 7: 207-16.
  18. Goldenberg DL, Burckhardt C, Crofford L. Management of fibromyalgia syndrome. JAMA 2004; 292: 2388-95.
  19. Schaefer KM. Caring for the patient whit fibromiyalgia: The rehabilitation nurse's role. Rehabilitation Nursing 2004; 29: 49-55.
  20. Grisart J, Van Linden MT, Masquelier E. Controlled processes and automaticity in memory functioning in fibromyalgia patients: Relation with emotional distress and hypervigilance. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology 2002; 24: 994-1009.
  21. Park DC, Glass JM, Minear M, et al. Cognitive function in fibromyalgia patients. Arthritis and Rheumatism 2001; 44: 2125-33.
  22. Kurtze N, Gundersen, TK, Svebak S. Quality of life, functional disability and lifestyle among subgrup of fibromyalgia patients. The significance of anxiety and depresyon. British Journal of Medical Psychology 1999; 72: 471-82.
  23. Palomino RA, Nicassio PM, Greenberg EP, et al. Helplessness and loss as mediators between pain and depressive symptoms in fibromyalgia. Pain 2007; 129: 185-94.

YAZIŞMA ADRESİ

Dr. Emine KIYAK

Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi

İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı

ERZURUM

Yazdır